İran: bahalaşma ilə böhrana doğru - TƏHLİL

Bir müddət öncə ölkənin neft naziri Məsud Mirkazımi bildirmişdi ki, sənayenin müasirləşdirilməsi üçün yaxın 5 ildə İrana 200 milyard dollar həcmində sərmayə lazımdır. O, neft, qaz, neftayırma sənayesinin xarici sərmayəyə daha çox ehtiyacı olduğunu söyləyib. Onun sözlərinə görə, yatırımın yoxluğu və ya azlığı istehsalın həcminə nəzərəçarpacaq dərəcədə təsir göstərə bilər. Nazirin sözlərinə görə, neft və qaz hasil olunan yataqların istismarı yaxın bir neçə ilə başa çatacaq, yeni yataqların kəşfi, eləcə də işlənilməsi üçün maliyyə vəsaiti yetərincə deyil.
Vəziyyətdən çıxış yolunu isə Tehran hakimiyyəti bir zamanlar milliləşdirdiyi, habelə şah rejimindən qalma müəssisələrin özəlləşdirilməsində görür. İranın özəlləşdirmə üzrə təşkilatının sədr müavini Mehdi Oqtai bildirib ki, ötən il 500-dən artıq dövlət müəssisəsi xüsusiləşdirilib. İran hesab edir ki, bu əməliyyat nəticəsində 12,5 milyard dollar gəlir əldə edəcək. Müavinin sözlərinə görə, 2011-ci ilin martınadək daha 524 dövlət müəssisəsi özəlləşdiriləcək. Lent.azın «Fars» xəbər agentliyinə istinadən məlumatında bildirilib ki, bu iqtisadi əməliyyat hərrac, tender və başqa üsullarla gerçəkləşdiriləcək.

Bunun ardınca İslam Respublikasının uyğun qurumları təbii qaz və elektrik enerjisinin qiymətinin artırılması təklifi ilə hökumətə layihə təqdim etmişdilər. Onların hesablamasına əsasən, bu enerji daşıyıcılarının pərakəndə satışının bahalaşması neft və qaz hasilatı sənayesinin inkişafına, o cümlədən ölkə iqtisadiyyatının güclənməsinə müsbət təsir göstərəcək.

Müşahidəçilərin qənaətincə, prezident Mahmud Əhmədinijat çeşidli xidmət və mallara subsidiyaların kəskin azaldılması yolu ilə dövlətin maliyyə durumunu xilas etməyə çalışır. Mütəxəssislərin hesablamasına əsasən yalnız elektrik enerjisinə tətbiq edilən dövlət güzəştləri İran hakimiyyətinə 100 milyard dollara başa gəlir.

Əhmədinijat isə bəhs etdiyimiz məsələ ilə bağlı «islahatı» son 50 ildəki «ən nəhəng iqtisadi islahat» adlandırıb. Qərb iqtisadçıları islahatın vacibliyini vurğulasalar da, onun ağır, qeyri-müəyyən nəticə verə biləcəyini də istisna etmirlər.

Baş verənlərin əhalinin kasıb təbəqəsinin güzəranını ağırlaşdıracağı ehtimalı daha çoxdur.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, subsidiya islahatı hələ indi başlayır. Bunun ardınca benzinə, dizel yanacağı və mazuta da dövlət güzəştlərinin ləğv ediləcəyi gözlənilir.

Subsidiya islahatına qədər İranda mövcud olan sosial-iqtisadi vəziyyətə qısa nəzər salaq.

«İLNA» xəbər verir ki, İran həmkarlar təşkilatı Tehrandakı sosial vəziyyətlə bağlı şok effekti yaradan açıqlama yayıb. Açıqlamada bildirilir ki, ölkə paytaxtında əhalinin 30 faizi depressiyadan əziyyət çəkir. 28 faizi isə orta ağırlıqlı depressiya vəziyyətindədir. Tehran polisinin məlumatına görə, paytaxtda yarım milyondan çox qeydiyyatdan keçmiş narkoman var. Onların yaş həddi isə azalmaqdadır. Məlumatlara əsasən İranda 11 milyon narkoman var. Ölkə Səhiyyə Nazirliyinin QİÇS-ə qarşı mübarizə şöbəsinin rəhbəri Abbas Sədaqət deyib ki, həmin xəstələrin 64 faizi narkomandır. Onlar "çirkli iynələrdən" istifadə edərək QİÇS-ə yoluxublar. Mütəxəssislərin fikrincə, bu, həmin sayda "ölü canlar" deməkdir.

Tehrandakı universitet məzunlarının 14 faizi iş tapa bilmir.

«İLNA»-nın məlumatına görə, ölkənin baş şəhərində depressiyanın başlıca səbəbləri mənzil kirayəsinin ödənilməsi üçün vəsaitin axtarılması, az maaşlı iş və gəlir, toyun keçirilməsinin təşkilidir.

İran Statistika Mərkəzinin göstəricilərinə əsasən, ölkədə yoxsulluqdan əziyyət çəkənlərin sayı 10 milyon, nisbi yoxsulların sayı 30 milyon nəfərdir.

«Radio Svoboda»nın yaydığı məlumatına görə, 2010-cu ilin martından 2011-ci ilin martına qədər olan dövrdə (İranda yeni il hicri-Günəş təqviminə əsasən yeni il martın 21-dən hesablanır) İslam Respublikasının büdcəsi 368,4 milyard dollar nəzərdə tutulub. Qarşıdan gələn maliyyə ilində neftin qiyməti 60 dollardan aşağı götürüləcək. 2009-2010-cu ilin büdcəsi isə 298 milyard dollar olub. Cari maliyyə ilində neftin bir barreli 37,5 dollar götürülmüşdü.

Xatırladaq ki, İran iqtisadiyyatının əsasını 80 faizi neftdən gələn gəlir təşkil edir.

İran təqvimi ilə yeni ilin başlanğıcında İran prezidenti Mahmud Əhmədinijat ölkə parlamentinə dövlət büdcəsini təqdim edərkən, deputatlara müraciətində ölkə iqtisadiyyatının neftdən asılılığını azaltmağa diqqət ayırmağın vacib olduğunu bildirmişdi.

Televiziya vasitəsi ilə yayımlanan həmin müraciətdə Əhmədinijat büdcənin məxaric və mədaxili məsələsinə toxunmayıb. Hökumət başçısının sözlərinə görə, parlamentə təqdim etdiyi büdcə layihəsi təsdiq edilərsə, o zaman təhsil, kənd təsərrüfatı və elmin inkişafına əvvəllər nəzərdə tutulduğundan daha çox maliyyə vəsaitinin ayrılması planlaşdırılıb.

Maliyyə məsələlərinə dair bir sıra rəsmi xəbərləri də diqqətinizə çatdırmaq istərdik. İran Mərkəzi Bankının yaydığı rəsmi açıqlamaya əsasən, ölkənin xarici borcu 6 ay ərzində (mart-avqust) 22 milyard 283 milyon dollara çatıb.

Ölkənin xarici borcu 2009-cu il iyulun sonunda 21 milyard 856 milyon dollar həcmində olub. Bu rəqəm ötən ilin avqustunda 22 milyard 283 milyon dollara qədər artıb.

Cari ilin yanvarında isə İranın «Milli» və «Millət» banklarının iflasa uğraması barədə yayılmış xəbərlər adları çəkilən maliyyə müəssisələrində hesabı olan vətəndaşların həmin maliyyə banklara axışaraq, pullarını tələb etmələrinə səbəb olmuşdu.

Bu maliyyə qurumlarının iflasa uğraması barədə şayiə Mahmud Əhmədinijatın yanvarın sonlarında İran Mərkəzi Bankı və dövlətin başqa banklarının rəhbərlərinin iştirakı ilə keçirdiyi qapalı iclasda da müzakirə edilmişdi. Həmin yığıncaqdan sonra Mərkəzi bankın rəisi hökumət başçısına bankın rəsmən iflasa uğradığını və xəzinənin boşaldığını bildirmişdi.

Heç kimə sirr deyil ki Tehran hakimiyyəti Yaxın Şərqdəki bir sıra silahlı qurumları, o cümlədən «Həmas» və «Hizbullah»ı maliyyələşdirir. Ona görə də hökumət gəlir və xərc, habelə neftdən gələn gəlirlə bağlı ölkə ictimaiyyətinə düzgün məlumat verə bilmir. Ötən ilki prezident seçkisindən əvvəl və sonra dövlətin pulunun bu istiqamətdə xərclənməsi kəskin tənqid edilmişdi.

2008-ci ildə isə «Çirkli pulların yuyulmasına qarşı» mübarizə Ali Şura yaradıldı. Bu qurum başqa dövlətlərdə bu cinayətkarlığa qarşı mübarizə təcrübəsini öyrənib, təcrübə mübadiləsi edib, İslam Respublikasında onu tətbiq etməli idi. Ancaq ötən müddət ərzində bu qurumun fəaliyyət və aşkarladığı qanun pozuntuları barədə ölkə ictimaiyyətinə məlumat verilməyib. Əksinə, 2009-cu ilin fevralında büdcədən «yoxa» çıxan 18 milyard dollarla bağlı çeşidli mülahizələr səsləndi. Ancaq bir milyard dolların büdcədən yayınması müzakirə olundu. Bu məsələ ilə bağlı ictimaiyyətə açıqlama verilmədi.

Hər kəsə bəllidir ki, İslam Respublikasının rəhbərliyi nə beynəlxalq təşkilatlar, nə də ölkə ictimaiyyəti qarşısında hesabatlı olmadığından ölkənin var-dövləti ilə istədiyi kimi davranır.

İran təki ölkələrdə iqtisadiyyatın əsasını neftdən gələn gəlirlər təşkil edir. Amma bu sahəyə ictimai nəzarət yox dərəcəsindədir. Neft pullarının hakimiyyətdəkilər tərəfindən «sovrulması» ilə bağlı xəbər yeni hadisə deyil. İş o yerə çatıb ki, bunu artıq gizlətmək mümkün deyil və məsələ ölkə parlamenti səviyyəsində müzakirə olunmaqdadır.

İran məclisinin sədri Əli Laricani həmin günlərdə neft və neft məhsullarından gələn gəlirlər «yox çıxmasına dair» araşdırmanın davam etdirilməsini vacib saymışdı.

İslam Respublikasının Auditor Palatasının məlumatına əsasən 2006-2007-ci maliyyə ilində neftdən gələn gəlirdən bir milyard dollar dövlət xəzinəsindən yayınıb. Əhmədinijatın o vaxtkı köməkçisi Ələkbər Cavanfikir demişdi: «Səlahiyyətli orqanlar bu məlumatı yoxlayaraq, onun dəqiqliyini yoxlamalıdır. Ola bilsin, anlaşılmazlıq baş verib».

Xatırladaq ki, 2008-2009-cu ilin 9 ay ərzində İranın neft ixracından gələn gəliri 64 milyard dollar olub. 1979-cu il inqilabında sonra bu sahəyə 450 milyard dollar sərmayə yatırılıb, başqa sözlə, neft sənayesinə hər il 15 milyard dollar məbləğində yatırım qoyulub. 2007-ci ilin martından 2008-ci ilin martına qədərki dövrdə isə İslam Respublikası neft ixracından 70 milyard dollar əldə edib. Neft ehtiyatı üzrə Səudiyyə Ərəbistanı, İraq və Küveytdən geri qaldığı kimi bu sahədə də İran 4-cü yerdədir.

Ölkədəki belə bir maliyyə-iqtisadi durum gündəlik tələbat mallarının bahalaşmasına da təsirsiz ötüşmür. Vəziyyət o həddə çatıb ki, İran İslam Respublikası Ermənistandan iri buynuzlu mal-qara idxal etməyi planlaşdırır. Ermənistanın kənd təsərrüfatı naziri Gerasim Allaverdiyan məsələ ilə bağlı bildirib: «Hazırda biz İranın ərzaq təhlükəsizliyi xidmətindən bildiriş almışıq. Malın qiyməti, keyfiyyəti, həcmi və s. bu kimi məsələlər ətrafında danışıqlar aparırıq».

Zəncan əyalətinin ərzaq məhsulları və dərman preparatları istehsalat birliyi direktorlar şurasının üzvü Rəsul Rüstəmxani İranın İSNA xəbər agentliyinə müsahibəsində deyib ki, cari il ölkədə 2 milyon ton qənd istehlak olunub və bu tələbatın 60 faizini idxal edirlər. Onun sözlərinə görə, dünya bazarında bu məhsulun qiymətinin bahalaşması, sahəyə məsul şəxslərin laqeydliyi ucbatından İranın Ərzaq sənayesi Nazirliyi çıxılmaz vəziyyətlə üzləşib.

Ölkə kəndliləri də məhsullarını sataraq, qazanc götürə bilmədiklərindən ziyana düşüblər. Xuzistan əyaləti, Dizful rayonu kəndli həmkarlar birliyi direktorlar şurasının üzvü Nasir Nəzərzadə İSNA-ya müsahibəsində deyib ki, fermerlərin İran Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi tərəfindən dəstəklənməməsi ucbatından tərəvəz, bağçılıq və sitrus bitkilərinə bağlı sahələrə böyük ziyan dəyib. Onun sözlərinə görə, daxili bazarda tərəvəz, sitrus bitkiləri və başqa meyvələrin qiymətinin ucuz olması maya dəyərini belə ödəmir. Bu isə perspektivdə kəndlilərin həmin sahələrə marağının azalması ilə nəticələnə bilər.

Yerli əhalinin dediyinə görə, son bir neçə ayda gündəlik tələbat malları bahalaşır. Onların qənaətincə, sanksiyalardan və hökumətin apardığı iqtisadi islahatlardan sonra bahalaşmanın sürətlənəcəyi gözlənilir. Ona görə də belə ehtimal etmək olar ki, İrandakı indiki ağır siyasi böhrana sosial gərginlikdə əlavə edilə bilər.

Beləliklə, İran dövləti siyasi və hərbi sahədəki inamlı bəyanatlarının əksinə olaraq, sosial-iqtisadi sahədə ciddi çətinliklərlə üzləşib. Yuxarıda təsvir etdiyimiz mənzərə Tehran rejiminin, eləcə də İran iqtisadi sisteminin böhranla üzləşdiyini düşünməyə əsas verir. Böhran isə, oxşar rejimlər üçün heç bir nümunədə yaxşı sonluqla bitməyib....

Sədrəddin Soltan

[email protected]