“Kişi əyilib çantasını açanda qoltuq cibindən bir bağlama dolların ucu çıxdı...” – CİBGİR HEKAYƏTİ

Müsahibim də mənim özüm kimi, sovet dövründən qalanlardandır. Cavanlarıyla da görüşə bilərdim, amma mənə elə gəldi ki, təcrübəli, fəaliyyətinə hələ yetmişinci illərdə başlamış bir cibgirin danışdıqları daha maraqlı olar...

Söhbətə uzaqdan başladım. Bir az havadan danışdıq, bir az zəmanədən və yavaş-yavaş gəldik mətləb üstünə. Təbii ki, söhbət əsnasında heç bir qeyd götürmürdüm. Artıq neçə dəfə başıma gəlib: kağIz-zad çıxaran kimi, bayaqdan dil-dil ötən müsahibim başlayır xəsisliyə, sözləri az qala kəlbətinlə çəkəsi olursan... Odur ki, bu müsahibəm yüz faiz dəqiqliyə iddialı olmayacaq və buna ehtiyac da yoxdur. Əsas məsələ bizi maraqlandıran suallara bir peşəkarın – cinayətkar olsa da - dilindən cavab almaqdır. Söhbətimiz neçə saat çəkmişdi, amma evə dönəndə birnəfəsə yazdım. Necə deyərlər “isti izlərlə”...

Həmin müsahibədən parçaları Lent.az-ın oxucularının diqqətinizə yetirirəm...

- İndi cibgir olmaq əvvəlkinə nisbətən çətindir, yoxsa asan?

- Cibgir olmaq daha asandı. İndi cibgirliklə dolanmaq çətindi...

- Qabaqlar necəydi ki? Bir fərqi var?

- Qabaqlar deyəndə, hansı zamanları soruşursan?

- Cavanlığımızı, sovet dövrünü...

- Bilirsən nə boyda fərqi var? Onda cibgir olmaq üçün gərək neçə il şəyirdlik edəydin. Təzə başlayan uşaq-muşağı qoyardılar cibə girsin? Kim idi onları qoyan?

- Bəs şəyirdin işi nədən ibarət idi ki?

- Şəyird cibə girmirdi. Şəyirdin vəzifəsi cibgirə göz qoymaq idi. Bir də ki, cibgir çıxartdığı pulqabılarını ona ötürürdü.

- Pulu özü götürürdü?

- Yox, pul da içində, ötürürdü şəyirdə. Bilirsən nədən ötrü?

- Bir az bilirəm, amma sən de görüm düz bilirəm, yoxsa, yox...

- Cibgiri tutmaq üçün ya gərək pulqabını çıxaranda əlindən yapışasan, ya da soyulan adamın pulqabısı onun cibindən çıxsın. Odur ki, cibgir işini görən kimi, əlinə keçəni ötürürdü şəyirdinə...

- Bəs cibində o qədər əşyayi-dəlil olan şəyirdi tuta bilməzdilər?

- Niyə tutmurdular, əlbəttə tuturdular. Mən özüm birinci dəfə necə tutulmuşam ki?.. Amma hər halda, şəyirdi tutmaq elə asan deyil. Çünki cibə o girməyib. Uzaqbaşı deyər ki, yerdən tapdım... Nə sübut eləyəcəkcən?

- Bəs deyirsən axı, sənin özünü tutmuşdular.

- Tutdular da, buraxdılar da... Şəyirdi çox vaxt tuturdular ki, ustanın üzünə dursun. Yaxşı cibgiri tutmağın asan yolu budur. Yoxsa indiyədək kimi düz-əməlli əməliyyatla tutublar ki?

- Onda tutulanda tez buraxdılar səni?

- Dəqiq yadımda deyil, amma deyəsən dörd-beş gün qaldım.

- Üzə durmadın?

- Əlbəttə yox! Bizim zamanlar ideya vardı, sədaqət vardı, oğru qardaşlığı vardı. Ustam mənə neçə il ata əvəzi olmuşdu. Dərdimi doğma atama da deməyəndə, ona deyirdim...

- İndi sağdır?

- Yox... Ölüb. Moskvada tutmuşdular, zonda öldü, Solikamskda...

- Bayaq dedin ki, indi cibgirliklə dolanmaq çətindir...

- Elədi də... İndi pullu adamları cibgir harda tutur ki? Pulu olanlar dünyaya öz maşınının pəncərəsindən baxır. Dükanları ayrı, bazarları ayrı... Nə avtobusa minirlər, nə tünlük yerə girirlər. Elə soyaram onları, amma əlim çatmır. İndi cibgirin girinə keçən yazıq-yuzuqdu...
Amma cibə girmək də xeyli asanlaşıb. Camaat keydi elə bil. İllah da cavanlar. Nə qədər dar geysələr, yenə soyursan, heç tükləri də tərpənmir. Baxırsan ki qulağında o zəhrimar, kayfdadı... Eləsinin nəinki pulunu, lap belə özünü də apararsan, bir də mənzil başına çatanda xəbər tutar...

- Əşi onun zəmanəyə nə dəxli var? Cavan həmişə cavandı. Bizim vaxtımızda elə deyildi məgər?

- Sən nə danışırsan? Biz tükü-tükdən seçirdik... Amma o vaxtlar pul vardı ha, cibgirlərdə. Bizimkilər zona həftədə azı 10 minlik bazarlıq yollayırdılar.

- 10 min yəni indiki pulla neçə eləyir?

- Neçə eləyir? Hesabla da: 65 qəpik 1 dollar idi...

- 10 minə bir maşın ərzaq alardın ki...

- Bəs necə! Alırdıq. Maşın-maşın... Ayda ikicə gün işləsən bəs eləyirdi: bir 5-i, bir də 20-si – “avans-poluçka” günləri... Pulu alan kimi, çıxırdılar bazarlığa. Kimin cibinə əl sallayırdın, boş qayıtmazdı. “Torqovı”nın, Köhnə Univermağın bu başından girib o biri başından çıxana qədər bir dünya pulun olurdu.

- Camaat da pul qazanırdı ha!

- Bəs necə...

- Mən balaca olanda qonşumuzun evini yarmışdılar. O vaxt biz də həyətdə tanımadığımız adamlar görmüşdük. Milis evimizə gəlib bir dənə yekə albom göstərdi, oğruların şəkilləriydi. Hamısının üzü tüklü, saçları pırtlaşıq. Mən onda elə bilirdim ki, oğru şəkildəkilər kimi olur. Böyüyəndən sonra başa düşmüşəm ki, o yazıqların şəklini türmədə çəkiblər; ona görə bu kökdədilər... İndi də çoxları oğru, cibgir deyəndə xəyallarında pinti, kirli-paslı adam canlandırır...

- Niyə? Cibgir bomj-zaddı bəyəm? Bilmək istəyirsənsə, o vaxt da, bu vaxt da oğrular həmişə yaxşı geyinib. Niyə də geyinməsinlər, pul onlarda, qazanmaq bacarığı onlarda. Adi adam bir dənə kostyum almaq üçün iki ay işləməliydi. Bizə isə bahalı kostyumları “zavmaq”lar özləri gətirirdi, heç qiymətini də soruşmazdıq... Cibgirlər aristokrat idilər. İndikilərlə işim yoxdu ha, köhnələri deyirəm.

- Niyə, mən indi də yaxşı geyinənlərini görürəm.

- Nadir hallarda görərsən. Qabaqlar “Zavağzalnı”da bir dənə cibgir Rantik vardı, ayaqqabısını Yerevanda tikdirirdi. Elə ayaqqabı bəlkə heç dünyada yox idi – altının mıxları taxtadandı... Cibgirlərin hamısı payızda “Tiklas” plaş, qışda “Diplomat” palto geyərdilər... Qızlar da “Anjelika” şuba... Bir dənə cibgir Rübabə vardı, “Qara Volqa” kitabında yazmışdılar ondan. Bax, həmin o Ruba Şövkət Ələkbərovadan da yaxşı geyinirdi, Sara Qədimovadan da...

- Guya indi ən kasıb adamlar cibgirlərdi?

- Elə deyil? Kimi dindirirsən, ehtiyacdan bu yola düşdüyünü deyir. Ona görə sənət də hörmətdən düşüb. İndi çoxu narkomandı. Ağına-bozuna baxan yoxdu. Az qalırlar adamı küçədə soyunduralar. Belə vəziyyətdə nə sənət, nə sənətkar...

- Hələ bizdə yaxşıdı. Bu yaxınlarda Kiyevdəydim, küçələrdə cibgir əlindən tərpənmək mümkün deyil.

- Yadında saxla: yer üzündə xoxollar qədər “bespeçni” adam yoxdu. Beş-on il əvvəl mən də işləmişəm orda. Küçədə bir dənə sumkası bağlı arvad görməzsən, az qala pullarını tökə-tökə gəzirlər. Onlara baxanda, bizimkilər toya getməlidi. Kiyev vağzalında cibgirlər adamı “kruqa” salırlar, zorla, gözün baxa-baxa soyurlar, qorxundan cınqırını da çıxara bilmirsən.

- Hə, yaman üzlü şeydilər. Mən də rast gəlmişəm, metroda. Düz milisin, kameraların qabağında girişdilər camaata...

- Oranın milisi də qarışmır, çünki şərikdi. Mən sənə bir şey deyim, polis istəsə, cibgirlərin kökünü kəsər.

- İstəmir ki?...

- Mən düz demədim: istəsə yox, marağı olsa. Bilsə ki cibgirlərdən qazandığından artıq pul verəcəklər, eləyər. Mən 10 il əvvəl avtobusda işləyirdim. Eyni marşrutda düz iki il. Bütün “postavoy”lar tanıyırdı məni. Görəndə üzlərini yan çevirirdilər, guya heç görmədilər...

- Sürücülər də tanıyırdı?

- Əlbəttə.

- Bəs onlara bir şey vermirdiniz?

- Atalar necə deyir? Əl əli yuyar, əl də qayıdıb üzü yuyar... Mən bayaq dedim ki, polis istəsə, “interesi” olsa, küçədə bir dənə cibgir qalmaz... Mən indiki cibgirləri deyirəm.

- Cibgiri tutmaq üçün nə lazımdı?

- Əvvəla bir cibgiri tutmaq üçün bir neçə milis lazımdı, tək adamın işi deyil.

- Başa düşmədim...

- Əşi, tutalım, sən “oper”sən, cibgir tutmalısan. Əvvəlcə gərək həmin cibgiri üzdən tanıyasan. Özü də ki, sən tanıyasan; o səni tanımasın. İkincisi, onu iş başında yaxalamalısan, pulqabını yerə atmağa macal tapdısa, heç nə sübut eləyə bilməzsən. Onun biləyindən yapışmalısan; əli sumkanın içində olanda. Sonra da həmin hadisəni görən adamların arasından elə bir şahid tapmalısan ki, məhkəməyə gələcəyinə, üzə duracağına arxayınlığın olasan... Uzun işdi... Amma keçən ay bizimkilərdən birini tutdular...

- Harda?

- Leninqradda...

- Kim idi? Yəni təzələrdəndi, yoxsa köhnələrdən?

- Sən tanımazsan, amma xeyli vaxtdı işləyirdi. İzinə düşübmüşlər, xəbəri olmayıb; üzdən tanıyırmışlar. “Oper”lər onu avtobus dayanacağında görüblər. Basabas imiş, o da bir yaşlı arvada yol verirmiş, qolundan yapışıb pilləkəni qalxmağa kömək eləyirmiş. Amma özü minmək fikrində deyilmiş. O həmişə belə işləyirdi. İşini də elə kömək eləyəndə görürdü. Avtobus aralanan kimi, qaqaş yolu keçib üzbəüzdəki həyətə girir, Vasilevskidə axı xırda həyətlər çoxdu... Girir içəri, amma pulqabını atmaq istəyəndə, qolundan yapışırlar. Şöbəyə aparıb sənəd-sübut hazırlayana kimi, xeyli çəkir. Bizim uşaq da sakitcə oturub lağ-lağı eləyirmiş “doznavatel”nən. Yazığın hardan ağlına gələydi ki, başqa bir “oper” də öz maşınıyla düşəcək həmin avtobusun dalına, saxlatdıracaq, o arvadı tapacaq, götürüb gələcək şöbəyə...

- Bəs axırı necə oldu?

- Onu ordan çıxarmaq olar? Hesab-kitab ortadadı, şahid də var, sübut da... İş verəcəklər. İndi gör təkcə onu tutmaq üçün neçə nəfər iştirakçı olub həmin əməliyyatda. Biri, ya ikisi – filyor, biri - onun qolundan yapışan oper, biri avtobusa çatıb arvadı tapan, bir də ki, həmin arvadın özü... Azı beş-altı nəfər lazımdı...

- Mənə elə gəlir ən çətini cibgiri tanımaqdı. Yoxsa, durub gözləyəsən ki, ya qismət, kimsə cibə girəcək, sən də tutacaqsan...

- Bəs nə? Ona görə də hələ qədimlərdə, lap inqilabdan qabaq, polisin xüsusi adamları vardı; onlara “filyor” deyirdilər. Filyorların yeganə işi camaat arasında dolaşıb cibgirləri üzdən tanımaq, sonra da “oper”ə nişan vermək idi. Yaxşı da donluq alırdılar.

- Bunu mən də eşitmişəm.. Özü də həmin adamların polislə əlaqəsi tam məxfi olurdu.

- Əlbəttə, oğrular bilsəydi ki, kimsə filyorluq eləyir, heç sağ buraxardılar? Filyorluq da bir sənətdı... Gərək elə ustalıqla göz qoyasan ki, oğrular səni tanımasın. Ona görə də filyorların yerini tez-tez dəyişirdilər. Cibgirlər kimi, yaxşı filyorların da diqqət cəlb eləyən zahiri əlaməti olmur. Gərək yadda qalmayasan.

- Bəziləri elə bilir ki, oğrunu, cibgiri zahiri görkəmindən seçmək olar.

- Səhv fikirdi. Seçmək olar, amma gərək filyor olasan. Öz aramızdı, səndən yaxşı filyor olar ha! Çox bilirsən, adam tanıyansan.

- Sən zarafat eləyirsən, amma mən həqiqətən seçirəm.

- Ay kişi, yazıçılıq da filyorluq kimi, cibgirlik kimi diqqət tələb eləyir. Gərək ətrafında heç nə gözündən yayınmasın. Fərq bircə bundadı ki, filyor gördüyünü qoyur “oper”in ovcuna, yazıçı gedir romanını yazmağa, cibgir isə müşahidə bacarığından özünə “lox” seçməkdə istifadə eləyir... 93-cü ildə Vladivostokdaydım. Yadındadı da, onda ordan yapon maşınları gətirirdilər. Bütün Sovetin pulu tökülmüşdü ora. Kimin cibinə əl atırdın, paçka-paçka çıxırdı. Avtobusla maşın bazarına gedirdim, tamaşaya. Bir də gördüm bir kişi əyilib ayağının altındakı çantasını açanda qoltuq cibindən bir bağlama dolların ucu çıxdı. Pul məni çəkə-çəkə özünə sarı aparırdı. Bir də gördüm artıq kişinin böyründəyəm, az qalıram girişəm. Onda elə bil məni birdən ayıltdılar. Əlimi saxladım. Yadıma düşdü ki, bayaq çantasını açanda nə bir şey götürdü, nə də bir şey qoydu. Başladım avtobusun içindəki camaata baxmağa. İstəyirdim görəm oper-zad yoxdu ki... Həmin moment hərif bir də çantasını açmağa əyildi, yenə pulları göründü. Daha bu dəfə pulu bilə-bilə göstərməyinə heç şübhəm qalmadı, bir-iki addım çəkildim. Girişsəydim, əlli-ayaqlı gedəcəkdım. Bir də gördüm cavan bir gürcü balası buna girişməyə hazırlaşıb. Pul gözünü tutmuşdu, heç nə görmürdü. Yanımdan sivişib keçəndə ucadan ufuldadım; guya ayağımı tapdalamışdı. Yazıq üzr istədi, amma heç əl çəkərəm...
Nə başını ağrıdım, birini o dedi, ikisini mən - sözü çəpləşdirdim. Dayanacaqda çığır-bağırla yaxasından yapışıb avtobusdan çıxardım. Operlər baxa-baxa qaldılar. Gədənin yanında bir yoldaşı da vardı, o da düşdü.
Elə bilirdilər davaya çəkirəm onları. Amma düşəndən sonra baxdılar ki, iş tamam başqa yerdədi, gədə bilmədi necə təşəkkür eləsin. Kutaisili Anzorun uşaqlarıymış. Dil-ağız elədilər, istəyirdilər məni qonaq aparsınlar, dedim vaxtım yoxdu, Anzora salamımı çatdırın...

- Hə, yaxşı qurtarmısan.

- Bəs necə, pul köpəyoğlu şeydi, adamın gözünü bəzən elə tutur ki, ətrafını görmürsən...

- Səndən bir şey soruşum, bəs cibgir hardan bilir ki, kimin pulu var?

- Pulu olub-olmadığını dəqiq bilməzsən. Cibgir soyacağı adamı əyin-başına görə seçir. Əyin-başı yaxşıdısa, deməli az-çox pulu da olacaq. Məsələn mən, avtobusda-zadda işləyəndə dayanacaqda seçirdim. Əvvəla dayanacaqda adam çox olur və heç kəsin ağlına gəlmir ki, kiməsə göz qoysun, çünki hamı avtobus, trolleybus gözləyir. Baxırsan, seçirsən... Mən tələsən arvadları seçirdim. Baxırdım ki, ayağının birini götürüb, o birini qoyur, avtobus gələn səmtə boylanır, bilirdim ki, harasa tələsir, fikri dağınıqdı. Deməli, avtobusda kiminlə yanaşı durduğu da, pulqabısının harada yoxa çıxdığı da yadına düşməyəcək.

İ.Q.