“Bir tacir qızının xatirəsinə” – Gülüstan türbəsinin unudulmuş hekayəsi

Culfa rayonunun Gülüstan kəndindən bir kilometr şərqdə, Araz çayının sol sahilində ucalan və orta əsr mənbələrində “Kəsik günbəz” adı ilə xatırlanan Gülüstan türbəsi Azərbaycanın qülləvari türbə ənənəsinə yeni konstruktiv–bədii həll gətirən nadir abidələrdəndir.

1998-ci ildən “Təcili Mühafizə Tələb edən” statusu ilə UNESCO-nun Dünya İrsi Ehtiyat Siyahısına daxil edilməsi onun qlobal əhəmiyyətini təsdiqləyir.

Orta əsr qaynaqlarında türbə haqqında az da olsa, məlumatlar əldə etmək mümkündür. “Çaldıran Səfəri ruznaməsində”, eləcə də XVII əsr türk səyyahı Evliya Çələbinin “Səyahətnamə”sində Kəsik günbəzin – Gülüstan türbəsinin adına rast gəlinir. Görkəmli türk alimi, sənətşünas Oktay Aslanapanın qənaətinə görə, Evliya Çələbi öz “Səyahətnamə”sində “Kəsik günbəz” adlı yeri təsvir edərkən məhz Gülüstan türbəsini nəzərdə tutmuşdur.

Türkiyənin tanınmış alimlərindən Fəxrəddin Kırzıoğlu və Turqay Yazar da Kəsik günbəzin Gülüstan türbəsi olması qənaətinə gəliblər.

Abidənin epiqrafik kitabəsi itirildiyindən onun dəqiq inşa ili naməlumdur, lakin ornament və konstruktiv üslubun Möminə Xatun (1186) və Yusif ibn Kuseyir (1162) türbələri ilə yaxınlığı, həmçinin Səlcuq dönəmi detallarına paralelliklər onun XII sonu–XIII əvvəllərinə aid olması ehtimalını irəli sürməyə əsas verir.

Britaniyalı şərqşünas, xüsusilə fars dili və ədəbiyyatı üzrə ixtisaslaşmış tədqiqatçı-səyyah William Ouseleyin 1823-cü il tarixli “Travels in Various Countries of the East; More Particularly Persia” ("Şərqin müxtəlif ölkələrinə, xüsusilə də İrana səfərlər") əsərində (III cildi, s. 46-48-də) Gülüstan türbəsi barədə qısa təsvir verilir. Ouseley yazır ki, “Culfa yolu ilə Araza enərkən ‘Gulistan’ adını daşıyan, on iki tərəfli kiçik, lakin zərif bir məqbərəyə rast gəldik. Yerli müsəlman sakinlərin söylədiyinə görə bu abidə qədimdə Culfada var-dövlət topladığı deyilən bir tacir tərəfindən sevimli qızının vaxtsız vəfatı münasibətilə ucaldılmışdır. Binanın xarici divarları tünd-qırmızı bişmiş kərpicdən hörülmüş, yuxarı kəməri incə firuzəyi kaşı lövhələrlə bəzədilmişdir. Giriş baştağının iç tərəfində isə artıq oxunmaz vəziyyətdə olan farsca beytlər görünür. Məqbərə, ərazidəki çoxsaylı məhv olmuş qəbirlərin ortasında tək qalaraq ‘güllü bağ’ mənasına gələn adını hələ də doğruldur.”

Göründüyü kimi səyyah həm xarici bəzəkləri (qırmızı kərpic, mavimsi şirli kaşı kəməri), həm də giriş tağındakı lövhdə (indi oxunmaz vəziyyətdə) farsca şeirin olduğunu da bildirir.

Qeyd edək ki, səyyah Ouseleyin “tacir qızı üçün” rəvayətini təsdiqləyən başqa etibarlı mənbə bu günədək hələ ki, tapılmayıb.

Beləliklə, deyə bilərik ki, Gülüstan türbəsi təkcə memarlıq baxımından deyil, həm də mifoloji və tarixi qatmanları ilə zəngin bir abidədir. Epiqrafik kitabəsinin itməsi onun dəqiq kimə və nə zaman inşa olunduğunu qaranlıqda buraxsa da, həm üslub xüsusiyyətləri, həm də William Ouseley kimi xarici səyyahların qeydləri bu memarlıq nümunəsinin XII-XIII əsrlərə aid olduğunu güclü şəkildə ehtimal etməyə əsas verir. Bəlkə də bu türbə – "bir tacir qızının vaxtsız ölümünə yas simvolu olaraq" ucaldılmış ola bilər. Hər nə qədər bu hekayə rəvayət olsa da, türbənin təkliyində, firuzəyi kaşıların səssizliyində və Araz çayına baxan mövqeyində bir itkinin və ehtiramın səsi duyulur. Gülüstan türbəsi bu gün də həm mədəni yaddaşımızın, həm də memarlıq tariximizin susmuş, lakin danışan şahididir.