“Dini dözümlülük və tolerantlıq Azərbaycan milli kimliyinin ayrılmaz hissəsi kimi”

Təbiət etibarilə insanlar bir-birindən zahiri görünüşünə, dilinə, dininə və s­. də­y­ər­­lərinə görə se­çil­sə­­lər də Yer üzündə eyni dərəcədə yaşamaq, azadlıq və şəxsi toxu­nu­l­maz­lıq hüququna ma­lik­dir­lər. Bu qa­nun­lara əməl olunurmu?

Bəşəriyyət bir sıra qlobal problemlərlə üzləşib. Dünya əha­li­s­inin sayı art­dıq­ca mi­q­ra­­si­ya, ksenofobiya, terrorizm, ekstremizm, rasizm, dözümsüzlük halları da durmadan sü­rət­­lə çoxalır. Belə bir şə­raitdə çoxmillətli Azərbaycan dövlətində vəziyyət necədir? Xarici ölkələrin mətbuatında Azərbaycanda mövcud olan tolerantlıq yüksək qiymətləndirilir və bunu əks edən materiallar olduqca çoxdur, söylənilən fi­kirləri yazmaqla bitməz. Nədən məhz Odlar yurdu Azərbaycanın tolerantlıq modeli dünya ölkələri üçün  nü­mu­­nədir? Dəyişən dünyada to­lerantlığın gücləndirilməsi ak­­tual problemlərdəndir. Tolerantlıq-aktiv sosial  hərəkətdir. Bu sosial aktiv hə­rə­kət dünyanı qoruyub saxlamağa xid­mət etdiyindən 1995-ci ildə YU­NES­KO tərəfindən "Dözümlülük Prinsipləri Bəyannaməsi" qəbul olunmuş və 16 noyabr Beynəlxalq To­le­rant­lıq gü­nü elan edilmişdir. 2008-ci ildə Avropa Tolerantlıq və Barışıq Şurası Tolerantlıq medalı tə­­sis etmişdir. Bu mükafata Avropada dözümlülük və qarşılıqlı hörmət ideyaları uğrunda, həmçinin kse­no­fo­biya, irqi və di­ni ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə sa­hə­­sində xidmətləri olan gör­kəm­li şəxslər layiq görülür. İspaniyanın Kralı I Xuan Karlos, Xorvatiyanın prezidenti İvo Yosipoviç, Serbiyanın eks-prezidenti Boris Tadiç ilk mükafat­çı­lar­dandır.

Tolerantlıq - ətrafdakılarla harmoniyada yaşamaq, əqidəsindən ası­lı olmayaraq hamını necə varsa, ol­du­­­­ğu kimi qəbul etmək, mövcud  vəziyyətə "başqasının gö­zü ­ilə bax­maq­­" bacarığıdır. Tolerantlıq mədəniy­yətin təzahürüdür. Tolerantlığın inzibati metodlar hesabına forma­laş­dı­rıl­ması mümkün deyil. ATƏT-in De­mo­kratik Təsisatlar və İn­san Hüquqları Bürosunun direktoru Jerar Ştudmanın "Azər­­­baycanda dini dö­züm­lü­lük heç də yeni kon­sep­si­ya deyildir. Bu ölkə yüzillər boyunca müxtəlif mədəniyyətlərin yanaşı yaşa­masına, dözümlülüyə bariz nü­mu­­nə ola bilər. Biz onu ümumi mədəni irsimizə mü­nasibətdə nümunə kimi gös­tərə bilə­rik" sözlərində bö­yü­k­ hə­qi­qət var. Bu da həqiqətdir ki, Azər­bay­can reallıqlarını inkar edənlər də var­dı­r. İsraildəki "IC Public Relations Research" İnstitutunun direktoru,"İsrail-Azərbaycan" Beynəlxalq As­so­si­a­si­yası­nın baş di­re­k­toru Lev Spivak demişdir: "Tolerantlıq-Azərbaycan  xalqının  səciyyəvi  cəhətidir  və bu  fikrə  yalnız  ob­yek­tiv  informasiyaya  malik  olmayan adam  eti­raz  edə bilər.  Azərbaycan  haqqında  mənfi  imic  ya­rat­mağa  çalışsalar  da, Azərbaycan  yer üzündə  yeganə döv­lət­dir ki, bir  antisemitizm  fakt  belə qeydə  alınmayıb. Əsrlər boyu  etnik  azər­bay­canlılarla  yanaşı  yaşayan  xalqlar  as­simi­lya­siyaya  məruz  qalmamışdır, onların hər biri öz dilini, ənə­nə­lərini, mədə­niyyətini  qoruyub saxlamışdır "fikri belələrinə tutarlı cavabdır.

2008-ci ildə Cənubi Osetiya ətrafında ya­şa­nan beynəlxalq böh­ran bir daha onu göstərdi ki, tolerant­lıq­­­-sadə­cə insanların birgə yaşam tərzini müəyyən­ləş­dirən mədəni-psi­xo­loji amil de­yil, cəmiyyətdə və bütün dün­ya­da regional, hətta qlobal səviyyədə sülhün bər­qərar olun­ması üçün mühüm va­sitədir. Bu nöqteyi-nəzərdən tolerantlığı nəinki sosial-iqtisadi inkişafın əsas prinsipi kimi, həm də ölkənin inkişafının əsasını təşkil edən sabitliyin və stabilliyin qorunub sax­lanıl­ma­sı kimi xarakterizə et­mək olar. Bakıda 2004-cü  ildə "Cənubi Qafqazda tolerantlığın forma­laşmasında islamın rolu" mövzusunda keçirilən seminarda Al­ma­niya­nın səfiri Klaus Qrevlixin “Azərbaycanda dinlər arasında yaranan dözümlülük və tole­ran­t­­lıq münasibətləri hamı üçün, bütün Avropa ölkələri üçün pozitiv bir misal ola bilər. Azərbaycanın yarat­dığı dövlət-din müna­sibət­ləri mo­delini artıq ixrac etməsi müm­kün­dür. Bu sizin sərvətinizdir” deməsinin tarixi köklərinə vardım. Özünəməxsus etnodemoqrafik in­ki­şaf xüsusiyyətlərinə malik olan Azər­bay­can­da 115-dən çox  milləti, xalqı və etnosu təm­sil edən insanlar ya­şayırlar. Bu insan qruplarının hər birinin özü­nə­məxsus milli xüsusiyyətləri və adət-ənənələri, dini eti­qad­ları vardır. 1922-ci ilin dekabrında SSRİ yara­nan­da onun 1,36­%-ni Azərbaycan əhalisi təşkil edirdi. 1989-cu ildə bu rəqəm 2,45 % olmuşdu, yəni 67 il ərzin­də 1,09% çoxalmışdı. Azər­bay­can əha­li­sinin sayına görə RSFSR, Ukrayna, Öz­bə­kis­­tan, Qazaxstan, Bela­ru­s­dan sonra 6-cı, Zaqaf­qa­ziya res­pub­likaları içərisində isə 1 yerdə dururdu. Titul xalqlarının say dina­mi­ka­sı­na gəldikdə, müharibədən sonra­kı bütün dövr ərzində er­mə­ni­lər 1-ci yerdə durmuş, onların xüsusi çəkisi 1959-cu ildən 1989-cu ilədək 88,0%-dən 93,3%-ə çatmış və sovet dövrünün sonunda Ermənistan faktiki mo­n­oetnik res­publikaya çevril­miş­dir. 15 Respublika içəri­sin­də azərbaycanlılar titul xal­qın xüsusi çəkisinə görə 1959-cu ildəki 7-ci yerdən (67,4%) 1989-cu ildə 2-ci ye­rə keçmişdi. Ruslar 1959-cu­ ildə (83,3%) 2-ci yerdə olsalar da, 1989-cu ildə (81,5%) 3-cü pilləyə enmişdi. Bu məsələlərin kökü yalnız demoqrafik proses­lərdə deyil, SSRİ-də həyata keçirilən milli siyasətdə və etno­psixoloji mühitlə bağlı olduğu hamıya bəllidir. 1999-cu  ildə müstəqil Azər­baycan Res­pub­likasında keçirilən əhali­nin ilk milli siyahıya alınması göstərdi ki, ölkəmizdə  milli tərkib dəyiş­mə­yib. Er­mə­ni­standan bütün azərbaycanlılar deportasiya olunduğu halda, Azərbaycanda 120,7 min nəfər (1,5%) erməni yaşayır. Bütün millətlər bir-birinə qaynayıb-qa­rı­şıb, sanki bir ailədir. 1993-cü ildə Azərbaycanda ana­dan olan körpələrin 15,1%-i qarışıq ailələrin pa­yı­­na düşmüşdür. Həmin ildə doğulan və anaları erməni olan uşaq­ların 85,4%, rus 40,5%, yəhudi 34,9%  və s. azər­baycanlı olanların isə cəmi 3,6% atalarını başqa millətlərdən olanlar təşkil etmiş­lər. Müsahiblərim "pis olsaydı, Azərbaycanda qalardıqmı?! Azərbaycan bizim vətənimizdir. Azərbaycanın milli qəhrəmanlarının siyahısında etnik millətlərdən olan şəhid­lərin adlarına fikir verin" deyə, təhlükəsiz yaşadıqlarından razılıqla danışdılar.Azərbaycanda milli mən­subiyyətinə görə insanlara fərq qoyulmur. Millətçi deyilik. Rəsul Həmzətovun sözlərilə desək, bizdə yalnız iki millət mövcuddur: yaxşı insanlar və pis insanlar. Bakıda Jan Mironosets  pravoslav baş kafedral kilsə­sini 1907-ci ildə Zeynalabdin Tağıyev inşa etdirmişdir.Onun dəstəyi ilə Dağıstanda kumık dilində "Tanq­ Çolpan" adlı jurnal nəşr olunurdu. Tağıyev maliyyə yardımı göstərdiyi onlarla qəzet və  jurnallarda özü­nün tənqidinə rast gəlsə də mətbuata yardımını dayandırmırdı. 1988-ci ildə Ermənistanda zəlzələ baş verən­də ən birinci köməyə gedən azərbaycanlılar olmuşdu. Göründüyü kimi dini dözümlülük yaşam tərzi­miz, tolerantlıq  millətimizin xarakteri ilə sıx bağlıdır. BMT-nin İrqi ayrı ­seçki­li­yin ləğv edilməsi üzrə Komitəsinin 2005-ci il 66-cı sessiyasında Azər­bay­can Respublikası ilə bağlı qəbul olunmuş yekun qeydində də göstərilir: "Dağlıq Qarabağ ray­onun­da münaqişənin neqativ nəticələrinə baxmayaraq, erməni mənşəli şəxslər Azərbaycanda ayrı-seçkiliyə məruz qalmırlar". Təsadüfi deyil ki, "Avansena" romanında "Bakıda yaşamaq bir  xoşbəxtlikdir" yazmış  məşhur yazıçı Leonid Zorin jur­na­lis­tə açıqlamasında demişdir: "Bakı məftunedici şəhərdir. Nə­hə­ng  şəhər san­ki böyük  bir evdir. O qə­dər adama doğmadır ki, hansı tərəfdə olur­san­sa bu Şəhər-evin hər yeri sənin özü­nün­küdür. Debillərin xəstə­liyi olan millətçilik - bu şəhərdə tanınmırdı. Bakıda həmişə ərk­lə deyilən "Milliyyətim-bakılı" an­la­yışı mövcud olub.”

Düzdür, ölkəmizin çox­əs­r­lik tarixi ərzində din və məzhəb zə­minində münaqişə baş ver­məyib, lakin dinlərarası mü­­nasibətlərə gərginlik gətirilib, müstə­qillik illərində ölkəmizdə onlarla ter­ror aktı törədilmiş, iki min­dən artıq günahsız adamlar həlak olmuşdur. Tədqiqatlar onu göstərir ki, bunların  səbəbi  heç də din deyil, siyasətdir. Qarabağ  münaqişəsinin də heç bir dini və  etnik səbəbi yox­dur. Bakıda Bey­nəl­xalq Tolerant­lıq gününə həsr edilmiş konfransda Qaf­qaz Müsəlmanları İdarəsinin sədri A.Paşazadə Qarabağ probleminin din amili ilə bağlı olmasını söyləyən ermənilərin məkrli hərə­kət­lə­ri­nə Katalikos I Vazgenin söz­­­ləri ilə cavab vermişdir. "Qarabağ münaqişəsinin dinlərarası konflikt kimi təq­dim olunması cəhdləri qəti yolverilməzdir və bunu edənlər Yaradan qarşısında ən ağır günah işlətmiş olur­lar". Ancaq dünyadakı ermə­ni icması Azərbaycanı daim  fərqli səpkidən təqdim etməyə çalışır. 28.09.2002-ci  il­də ATƏT-in Minsk qrupu­nun həm­sədrləri  ilə görüşdə Nikolay Qrib­­kov "Biz Yerevanda iki məscid gördük" deyəndə Azər­bay­can Prezidenti Heydər Əliyev bildirmişdir: "Münaqişənin ilk dövründə onlar da dağıdılmışdı. Son­ra onlar  məs­cidləri iranlılara ver­di­lər və indi deyirlər ki, bunlar Azərbaycan məscidi yox, İran məscididir. İranlılar da müəyyən şəraiti nəzərə alaraq, təbiidir ki, onları yenidən qurdular və bər­pa etdilər. Bəs indi? Onlar bom­boş­dur, iranlılar isə oraya mol­la təyin ediblər. Molla məsciddə oturur, orada isə bir nəfər də müsəlman yoxdur ki, məscidə getsin. Başa dü­şürsünüzmü, necə fırıldaqdır. Belə misallardan çox çəkə bilərəm". Azərbaycanda  hər kəsin istədiyi dinə etiqad etməsini, dini icmalar arasındakı qarşılıqlı anlaşmanı hər kəs görür. Ro­ma­­ papası İoann Pavel demişdir: "Azərbaycan üç müx­­təlif dinin dinc yanaşı yaşadığı nadir bir ölkə və dini dö­zü­m­­­lü­lük baxımından sabit cəmiyyətdir". Araşdırdığım sənədlərdən bəlli oldu ki, tarixən xristian və yəhudilərlə münasibətdə azərbaycanlılar daim dözümlü münasibət göstərmiş, hətta hakimiyyət pillə­lərin­də həmin din mənsublarına müəyyən yerlər verilmişdir. Teokratik re­jimlə idarə olunan Səfəvilər dövlətin­də də vəzirlər əsasən xri­sti­an­­lardan ibarət olub. İran tarixçisi Nəsrul­lah Fəlsəfi yazır ki, miladi 1608-ci ilin ramazan ayında Şah Abbas bir sıra dövlət xadimləri və ruhanilərlə birgə İsfahan katoliklərinin kilsə­si­nə ge­dib, onları ziyarət etmişdir. Xristianlar İsa pey­ğəmb­ərin­(ə) doğum gününü qeyd edəndə  on­lara bir neçə donuz göndərmişdi. İspaniya hökmdarı III  Filippin səfiri Antonio Dodoqa bununla bağlı yaz­mış­dır: "Biz 3 saat şahla birgə kilsədə olduq və çox məsələdən danışdıq. Əvvəllər İran şahlığında İsa kil­səsi tikmək müm­kün deyildi..." Bundan aydın olur ki, müsəlmanlar heç bir za­man, heç bir ölkədə zorla islam­laşdırma siyasəti aparmamışlar. Bu da öz növbə­sində azlıqda qalan xristi­an­larla  müsəlmanların arasında ta­yı-bəra­bə­ri olma­yan dialoqa yol açmışdır. Dini münasibətlərin kəs­kin olduğu vaxtda özünü İslam xilafətinin va­risi elan edən osmanlılarla xri­s­tian kilsəsi arasında çox sıx əla­qələr mövcud idi. Məsələn, III Şarl osman­lı­lara qarşı səlib yürüşünə çıxmağı düşünərkən, Papa II Urbanın xələfi Papa VI Aleksandr Borgia sultan II Bə­ya­zidlə dostluq münasibəti qur­muş­­­­d­u. Qərb dövlətlərinin o dövrün böyük müsəlman imperiyası  Səfəvilərlə sıx münasibət­ləri tarixi mənbələrdə öz təsdiqini tapıb. İndi də etniklər parlamentdə, icra orqanlarında təmsil olunurlar.

Politoloq A.Kseniyas demişdir ki, ”müxtəlif amillər üzündən xalqlar müxtəlif rejimli dövlətləri seçə və də­s­tək­­ləyə bilər. Lakin bu o demək deyildir ki, "bu seçim" həmin xalq­la­rın dini ideologiyası və konfessional statusu ilə bağlıdır. Xalqlar dinləri özlərinin uzun tarixi inkişafları nə­ti­cə­sində əldə edirlər. Müsəlman ölkə­lə­rində demokratik prinsiplərə sadiqlik  və onların dəstəklənməsi Qərb döv­­lətlərində olduğundan heç də az deyildir".  Bu gün  respublikamızın yeritdiyi milli siyasətə təsir göstərən əsas amillər xalqımızın milli təfək­kürü ilə bağlı olub XX əsrin əvvəllərindən təşəkkül tapıb formalaşmağa başlayıb. Milli ideya,  milli özünü­dərk və müasir Azərbaycan mövzusu SSRİ dağılandan sonra xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Və ümummilli lideri­miz Heydər Əliyevin titanik siyasi fəaliyyəti nəticəsində müstəqil Azərbaycan dövlətində milli ideya milli quruculuğun əsas təməl prinsipi, dövlətçiliyin  mühüm istinad nöqtəsi kimi təşəkkül tapmışdı. Azərbaycan müstəqil­liyini bərpa etdikdən sonra ölkəmizdəki dini dö­zümlük, ümumiyyətlə tolerantlıq mühiti daha da möhkəm­lən­miş, ümummilli lider Heydər Əliyevin döv­lət-din siyasətinə uyğun olaraq tole­rant­lıq dövlət həyatının prioritet istiqamətinə çevrilmişdir. Postsovet mə­ka­nında ilk dəfə olaraq Azərbaycan Res­pub­li­kasında milli azlıqlar və etnik qrupların hüquq və azadlıq­ları­nın qorunması, həmçinin dilinin və mə­də­niy­yətinin inkişafına dövlət yardımı haqqında Fərmanı imzalanmışdı. Sovetlər dönə­min­də Azərbaycanda 18 məscid vardısa, indi onların sayı 1834-dür, 5 pravo­slav, 1 katolik, 4 gürcü-pra­voslav kilsə­si, 6 sinaqoq, 7 yə­hudi dini icması fə­aliyyət göstərir. 576  icma döv­lət qeydiyyatına alınıb. Son 8 ildə Azərbaycanda 117 məs­cid, 1 kilsə və 1 sinaqoq  inşa olu­nub, on­lar­la məscid, 4 kilsə, 2 sina­qoq əsaslı təmir edilib. Avropada ən böyük sinaqoq məhz Bakıda yerləşir. Vaxtilə Z.Tağıyevin inşa etdiyi kilsəni iş adamı Aydın Qurbanov əsaslı təmir etmişdir. Bu hadisə dini dözümlülük, tolerantlıq, dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq münasibət­ləri­nin rəmzidir.

“İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə Milli Fəaliyyət Planı”nda milli azlıqların mədəni irsinin inkişafı Azərbaycan Hökumətinin əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri kimi nəzərdə tutulub. 2001-ci ildə Böyük Britaniyanın Lordlar palatasında "Dünyəvi dövlətdə din­­lərin birgə­yaşayı­şı­:­ Azər­baycanın pozitiv təcrübəsi" adlı seminarın keçirilməsi göstərdi ki, ölkəmiz hələ onillik müs­­təqil inkişaf dövründə dini tolerantlıq və dö­zümlü­lük nümunəsi imicini qazanmışdır. Bakı 2009-cu ildə İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunmuşdu. Son illər Bakıda mədəniyyətlərarası və dinlərarası dialoqla bağlı beynəlxalq sammit­lərin, forumların keçi­ril­mə­si ölkəmizdə dini və milli demokra­ti­ya­nın tam bərqərar olduğunu deməyə əsas verir. Bu çox gözəl haldır ki, Azərbaycan islam dininə mənsub olsa da , məhz dinin ölkəmizdə hakim olması­na imkan verilməyib. Azər­bay­can­ın dini nüfuzuna gəldikdə  isə Qafqazda şeyxülislamlıq təsisatı 1823-cü ildən yaranıb və o vaxtdan etibarən Qafqazın bütün şeyxülislamları Azərbaycandandır. SSRİ dağıldıqdan sonra sovet məkanında möv­cud olan bütün müsəlman dini təşkilatlar parça­lan­­mış, ancaq Zaqafqaziya Müsəlman­ları Ruhani İdarəsinin fə­aliyyəti daha da geniş­lənmişdir. Prezident İlham Əliyevin dinlərarası sülhün və həmrəy­li­yin möhkəm­lən­məsinə sanballı töhfə verdiyinə görə Rus Pravoslav kil­sə­­sinin I dərəcəli Şöhrət və Şərəf ordeni, "Müqəddəs Apostol Varfolomey" Qızıl Medalı ilə təltif edilməsi ölkəmizdə sağlam dini dəyərlərin mövcudluğunu göstərir. İSESKO tərəfindən 2018-ci il üçün "Naxçıvan İslam mədəniyyətinin paytaxtı" elan edilib. Gəncə və Şəki də "İslam mədəniyyətinin pay­taxtları" layihəsində iştirak edəcək. Mübaliğəsiz, dini dözümlülük və tolerantlıq Azərbaycan milli kimliyinin ayrılmaz hissəsidir, Odlar Yurdu­nun milli tolerantlığı, millət­lərarası münasibətləri, dini dözümlülüyü  layiqli olaraq dünya dövlətlərinin diqqət mərkəzindədir.

Səidə Hüseynova (Bahadurqızı),

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, 

Qeyd: Məqalə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi tərəfindən elan olunmuş müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.