"Bunu onların vicdanına buraxıram" - Kamal Abdulla ilə MÜSAHİBƏ

Lent.az Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın "Kulis.az"a müsahibəsini təqdim edir:

– Kamal müəllim, necəsiniz?

– Sağ olun. Yavaş-yavaş yaşayırıq, çalışırıq.

– Standart sualla başlayaq elə. Yaradıcılıqda nə yenilik var?

– Beyində gedən proseslərə yenilik demək olarsa, hansısa proseslər beyində gedir. Real yenilik demək olarsa, sizin saytınızda çap olan eyniadlı hekayəm əsasında yazdığım “Gülçöhrə xanım və Əsgər ağa” adlı telefilm ssenarimi qeyd edə bilərəm.

– Oxudum, orada İran mövzusuna toxunmuşdunuz və əksər əsərlərinizdəki kimi yenə keçmiş zamanlara qayıtmışdınız.

– Konkret İran mövzusu deyil. Ancaq içindən İran xətti keçir.

– İran məsələsi indi aktualdır deyə bu mövzuya müraciət eləmisiniz?

– Yox. O dövrdə bir azərbaycanlı ziyalısı, azərbaycanlı iş adamı üçün İran, əlbəttə ki, əhəmiyyətə malik bir məkan idi. Əlaqələr daha geniş idi. İran tacirləri Azərbaycandan gəlib Rusiyaya keçirdilər və hətta Parlaman İrandan Rusiya və yaxud başqa ölkələrə gedən tacirlər üçün əlavə vergi qoymuşdu. Onlar da narazı idilər. Yəni, bu ticarət yolu ilə o qədər çox gəlib gedirdilər ki, əlavə vergiyə ehtiyac duyulmuşdu. İran deyəndə hekayədə onun azərbaycanlılar yaşayan hissəsindən söhbət gedir. Bir azərbaycanlının orada dostuna pənah aparması o dövr üçün təbii idi. Nə qədər insanlarımız Türkiyəyə, İrana köç etdilər. Qələmə aldığım bu insanların taleyi İrandan keçdi, biri geri qayıtdı, o biri Fransaya getdi və sonra onlar bir daha görüşə bilmədilər.

Süjet özü mənə görə çox maraqlıdır. Xoşbəxt sonluqla bitən “Arşın mal alan” filmi, əlbəttə ki, insanı düşüncələr aləminə atır. O filmin son kadrları səni elə bir hala salır ki, sən düşünməyə bilmirsən ki, bəs bu xoşbəxt adamların sonrakı həyatı necə oldu? Çünki sonra inqilab gəlir, Azərbaycan başdan ayağa şumlanır, mənəviyyat şumlanır, müxtəlif insanlar məhv edilir. Təkcə fiziki yox, mənəvi cəhətdən məhv edilir. Ona görə mən istədim qəhrəmanların o filmin xoşbəxtliklə bitən kadrlarından sonrakı həyatını təsvir edim.

– Sizin yaradıcılığınıza az-çox bələdəm. Belə başa düşürəm ki, siz heç vaxt gündəmə uyğun nələrsə yazmaq peşində olmursunuz.

– Yaxşı bələdsən.

– Bunun mənfi tərəfləri varmı, mövzuları nələrə uyğun seçirsiniz?

– Məndən gündəmə münasibət gözləyən insanlar var, tənqidçilər var, özünü ədəbiyyat adamı sayan adamlar var. Mən deyim ki, nədən yazırsansa yaz, ən uzaq, ən fantastik, ən detektiv əsər yazsan belə, yenə də sən gündəmin içindəsən. Məsələn, “Dəvə yağışı” hekayəmdə göydən yerə yağış əvəzinə dəvə yağır yazmışam. Bu gündəmdə olmaq demək deyilmi? Əgər bunu başa düşmürlərsə, bu, mənim günahım deyil. Yəni, elə bir məqam gəlir ki, göydən sən yağış yerinə yağan dəvə gözləyirsən, şir gözləyirsən...

– Hazırda iri həcmli əsər üzərində işləyirsinizmi?

– Son romanım “Laokoon laokoon, yaxud bir romanın gerçək yazılma tarixi” adlı əsərdir. Onun janrını mən belə müəyyənləşdirmişəm – romanvari. “Yarımçıq əlyazma”nın faktiki olaraq yazılma tarixi ilə bağlı bir romandır. Mənə elə gəlir ki, bunu qələmə almağın özü maraqlı bir proses idi. Ən azından “Yarımçıq əlyazma”nı qiymətləndirən insanlar üçün maraqlı ola bilər. Bu roman necə yarandı, necə üzə çıxdı? Ondan çıxan xətlər Dədə Qorqud, Şah İsmayıl Xətai xətləridir. Maraqlıdır ki, ədəbiyyatdan uzaq adam, Dədə Qorqudu tanımayan adam Dədə Qorqud dünyasına girəndə hansı əhvalı, hansı hissi keçirə bilər? Bax, mən çalışmışam bunu romanda qələmə alım. Mənə elə gəlir ki, Dədə Qorqud dövrü ədəbiyyatımızın ənliksiz, kirşansız, süslənməmiş bir dövrüdür. Yəni, o metaforalardan uzaq, bədiyyatın cilalanmamış, klassik şeirimizə xas olan bəzəkləri olmayan dövrünün içinə girəndə sən özün də təmizlənirsən. Dədə Qorqudun təmiz bətninə daxil olanda, sən özün də paklanırsan.

– Əsərlərinizdə paralel zaman anlayışları çoxdur, fərqli zamanlara çox müraciət edirsiniz. Mənə maraqlıdır ki, bunun əsas səbəbi nədir? Keçmişə qayıdışınızın əsas səbəbi nədir?

– Paralel zamanlar və məqamlar,insanların ikiləşməsi, keçmişdən bu günə ötürülən “mesajlar” və başqa bizə mistik görünən məqamlar mənim üçün çox cəlbedici və maraqlıdır. Biz sanki güzgüyə baxırıq, biz güzgüyə baxanlarıq. Amma güzgüdən bizə baxanlar da var. Biz onları görmürük. Kimdilər? O biri dünyanınmı adamlarıdı, yoxsa təhtəlşüurumuzun dərinliyindəkilərmidi? Sartr və Kamyu kimi bir güzgünün iki tərəfində qərar tutublar?! Güzgüyə baxan tərəf ayrı, güzgüdən baxan tərəf bir ayrıdı. Və onlar tez-tez yerlərini dəyişirlər. Biri o birinin yerinə keçir. Maraqlı deyilmi? Məncə, maraqlıdı.

– Özünüz hansı dövrdə yaşamaq istəyərdiniz?

– Mənə elə gəlir ki, hər bir dövrün müsbət və hardasa məni qane eləməyən tərəfləri ola bilər. Müraciət etmək dediniz, “müraciət etmək” sözü bir az mənə yad kimi göründü. Mən müraciət etmirəm. Mən yazıram, hara gedib çıxıram, özüm də çox zaman bilmirəm. Buna dövrlərarası səyahət də demək olar.

Məsələn, mənim romanımda doqquz qata qədər getmək olur. Yəni, bir qata enirsən, ondan keçirsən o biri qata. Bir də görürsən ki, səkkizinci qatdasan. Amma əsas məsələ həmin səkkizinci qatdan əvvələ qayıtmaqdır. Bu qatlar dövr də ola bilər. Ədəbi-bədii istiqamətdən baxdıqda, bir ədəbiyyatçı üçün son dərəcə maraqlı məqamlardır.

Mən xüsusi olaraq qarışma məqsəd qoymuram. Obrazla bağlı, məncə, yazan bəndə “o düşündü”, “ona elə gəldi” kimi ifadələrdən qaçmalıdır. Xüsusilə, qədim dövrə aid mətnlərdə. Asan deyil, amma buna nail olmaq lazımdır. “Ona elə gəldi”ni sən qəhrəmanın üzünü, gözünü, hərəkətini təsvir edərək verməlisən. Bu qəhrəman fikrə gedir, yada salır keçmişini, təhtəlşüurunda gedən prosesləri anlamağa çalışır. Ona görə də, o hansısa qata enməyə məhkumdur. Bu, səkkizinci qata qədər gedib çıxır və düşünmüşəm ki, özümə də qəribə gəlib ki, mən oradan necə qayıtmışam? Baxıb görürəm ki, çox normal şəkildə qayıdış etmək mümkündür.

– Belə başa düşdüm ki, yaşadığınız bu dövrdən də məmnunsunuz.

– Çox istərdim ki, Cümhuriyyət dövründə də yaşayım, o iki ilin ləzzətini hiss edim. Bu təbii ki, mümkün deyil. Amma indi müstəqil Azərbaycanda yaşamaqdan çox məmnunam.

– Əsərlərinizdə mistika xüsusi yer tutur. Maraqlıdır ki, Kamal Abdullanın həyatında mistika nə dərəcədə yer alır?

– Biz həyatımızda, əlbəttə ki, mistika adlı bir aləmlə qarşılaşmışıq, bu bizim uşaqlıq dövrümüzdür. Məsələn, anam mənə deyəndə ki, “a bala, az şuluq elə, az atıl, düş, balkon uçacaq”, mən elə bilirdim ki, balkonumuz həqiqətən qanad açıb uçacaq. Yəni o sözlərin içindən doğan metaforik mənalar, sözlərin özü ilə gətirdiyi mistika dolu poetizmlər uşaqlıq dövrünün məhsuludur. Mənə deyiləndə ki, “ayağının altına bax, yıxılarsan”, mən əyilib ayağımın altına baxardım. Bizim həyətdə mənim bir qoca nənəm vardı, mən ona “nənə” deyirdim, bizim ailəyə yaxın adam idi. Adı Badam nənə idi. O mənə qəribə əhvalatlar danışardı, nağıllar danışardı, məni qorxudardı. Damdabaca ilə qorxudardı. Mən də, damdabacadan çox heç nədən qorxmazdım, amma sonradan anladım ki, bu elə adi damda bacadır. Damın bacası olar da. Amma “damdabaca” sözü bir yerdə deyiləndə qorxulu bir şey idi.

Mənim “Əsgər Ağa və Gülçöhrə xanım” hekayəmdə qorxulu bir məqam var: “Adı özündən uzun olan Gülüqahqah xanım”. Sonradan özüm də özümə sual verdim ki, adı özündən uzun olan bu məxluq kim ola bilər? Bu hekayədə onun pəhlivanları, sehrbazları, əyan-əşrəfi var. Amma sonralar anladım ki, mən, əslində, özümdən xəbərsiz taxtabitidən yazmışam. Adı özündən uzun Gülüqahqah xanım bir taxtabiti, tarakan imiş. Uşaqlıqda Əsgər ağanı damdabaca ilə, Gülçöhrə xanımı da adı özündən uzun Gülüqahqah xanımla qorxudurmuşlar. Ona görə, təəssüf ki, çoxumuz həmin uşaqlıq dövrünün mistikasını unuduruq, ona qayıda bilmirik, ya da ehtiyac duymuruq.
Mənə elə gəlir ki, o məqam, o abu-hava bizim həyatımızda bu gün də var, bizim təhtəlşüurumuzda biz böyüdükcə yenə də qalır.

– Uşaqlıq dövrünün saf mistikası hamıya bəllidir. Bəs Kamal Abdulla ömrünün uşaqlıqdan sonrakı dövrlərində mistika ilə qarşılaşmadı?

– Ola bilər, mən ona vəfasız çıxdım, mən onu heç axtarmadım ki, qarşılaşım. Həyatda qarşılaşdığım və sevdiyim adamların hamısı, elə bil ki, taleyin sənə bağışladığı bir sirr, mistikadır. Bunun peşində olmadım, amma bunun təsirilə bəzi şeirlər yazdım. Çox zəif şeirlərdi. Həmin şeirləri məktəb illərindən bəhs edən “Tarixsiz gündəlik” adlı povestimə daxil etmişəm. Kimlərinsə bəyənəcəyi şeirləri sonradan yazdım. Əsl mistika həyatıma sonralar daxil oldu.

– Mən sizin şeirlərinizi də oxumuşam, bir şeirinizdə yazmısınız, “Sən çətin tapasan axtardığını, sən axtardığını itirməyiblər”. Mənə maraqlıdır ki, nə axtarırdınız?

– Mən nə axtardığımı bilsəydim, bəlkə, tapardım. Bəzən insan nə axtardığını bilmədən elə axtarışdadır, özü özüylə axtarışdadır. Dəbdəbəli çıxmasın, yəqin ki, özüm özümü axtarmışam. Məsələn, dost axtarmamışam, çünki dostlar həmişə mənim yanımda olub, dostu çox olan adam olmuşam. Bəzilərini itirmişəm, Allah rəhmət eləsin. Bəziləri bu gün də yaşayır, mənim yanımdadırlar. Məsələn, Ramiz Rövşən mənim ən yaxın dostlarımdan biridir. O ünsiyyəti üçün darıxdığım və son dərəcə can atdığım insanlardan biridir. Başqa insanlar da var. Nazim var, Muxtar var... Mən özümdən yaşlı adamlarla dostluq etməyi də bacarmışam, məsələn, Azad Mirzəcanzadə mənim yaxın dostum olub. O mənə öz dostluq münasibətini bağışlamışdı. Böyük alim Rafiq Əliyev var, onunla da biz dostuq, qardaşıq. Yəni, yaşlı adamlarla dostluq eləmək daxili məsuliyyətimi artırır. Bunların ikisiylə də birgə kitabımız var, həm Azad müəllimlə birgə kitab yazdıq, həm Rafiq müəllimlə.

– Kamal müəllim, tənqid məsələlərinə keçək. Sizin romanlarınızın dili çox müzakirə olunur, ancaq hekayələrinizdə o dildən çox istifadə olunmur. Tənqidlər olur ki, Kamal Abdulla dili bilmir, Kamal Abdulla dilin belini qırır. İndi maraqlıdır ki, bu üslub məhsuludur, yoxsa başqa bir məqsədlə belə yazırsınız?

– Yenə mənə demək çətindir ki, bu üslubdur, yoxsa bilərəkdən qoyulan bir məqsəddir. Çünki roman yazanda sən hansısa ahəngin içinə girirsən. Əsas olan üslub yox, daha çox ahəng və intonasiyadır. Sən suyun dərinliyinə baş vurarkən nəfəsini dərindən alıb da girə bilərsən, elə-belə də girə bilərsən. Demək istədiyim budur ki, romanın içinə girəndə nəfəsi dərindən alıb girirsən. Çünki roman həcmcə böyük bir məkanı əhatə edir. Ona görə də, sən o ahəngə, intonasiyaya girəndə eləcə də nəfəsin buna çatmalıdır.

Fikir versəniz, görərsiniz ki, “Yarımçıq əlyazma”da orta əsrlərin dili, Dədə Qorqudun dili və müasir dil bir birindən fərqlidir. Şah İsmayılla bağlı yerlər mənim aləmimdə, təxminən, XVI və XVII əsrlərin Azərbaycan dilinin timsalıdır. “Dədə Qorqud” hissəsindəki dil abidənin dilinə yaxındır. Hətta bir dəfə bir türk alimi yazmışdı ki, Kamal Abdulla Dədə Qorqudun 13-cü boyunu tapıb çap edib və bu alim romanı Dədə Qorqudun 13-cü boyu kimi təhlil etmişdi. Biləndə ki, bu, bir romandır, rəngi ağarmışdı. Yəni, bu qədim dillə mən o qədər eynilik yarada bilmişdim ki, o alim belə düşünə bilmişdi. Sənin isə sualına bir az kəskin desəm, belə cavab verərdim ki, mənim bir cümləmin ağırlığına girə bilməyən adamlar məni dildə ittiham edirlər, bu onların vicdanının boynuna, özləri bilərlər, amma mən onlara həm də belə cavab verərdim. Mən Azərbaycan dilində yazmıram, mən Azərbaycan dilinin potensialında yazıram. Bu nə deməkdir?! Bilirsinizmi, bir var hamımızın öyrəşdiyi Azərbaycan dili, bir də var, hər cümlənin özünün bir etalonu olur və eyni zamanda bu etalonun variantları olur Variant olur ki, digər cümlə quruluşunun sərhəddində durur. Bax, mənə o sərhəddəki variant, etalonun potensialı maraqlıdır. Məsələn, çox ağıllı adamlar bir dəfə dedilər ki, “Hamı səni sevənlər burdadır”- nə deməkdir? Səni sevənlərin hamısı burdadır”- belə olmalıdır! Mənim Şah İsmayılla bağlı pyesimin adı belə idi.

Bəli, bu etalondur, Amma onun variasiyaları var, formaları var. Bax bu, “Hamı səni sevənlər burdadır” variantlardan biridir. Burda dilin intonasiyası, dilin ahəngi, dilin rəngi görünür. Etalon rəngsizdir, burda isə hər şey var. Mənim yazımda bir adam mənə göstərə bilməz ki, sən bu cümləni pozmusan. Cümlənin on variantı varsa, onlara pozuntu kimi görünən haman variantlardan biridir.

– Ədəbiyyatın əsas funksiyalarından biri onun həm də məişət dilinə təsiridir.

– Bəli, mən yazdığım elə məişət insanlarının bir biri ilə danışdığı dildir.

– Bu dil televiziyaya, media, kitab vasitəsiylə insanların dilinə də düşür, yəni kütləviləşir. Siz onda bir yazıçı kimi dili korlamış, ya “sarvat” eləmiş olmursunuz?

– Mənə elə gəlmir. Mənə elə gəlir ki, mən dilin rəngarəngliyini, şəhdi-şövqünü göstərirəm, Azərbaycan dili təkcə Sovet dövrünün dili ütülü yazıçılarının dilindən ibarət deyil. Azərbaycan dili yelpazə kimi açıldıqda bir tovuz quşu kimi cürbəcür rəngləri bərq vuran dildir. Məsələnin başqa tərəfi də var. Dil öz-özündən məhv ola bilməz. Dili ayrı-ayrı adamlar korlaya bilməz. Olsa-olsa bu adamlar öz nitq mədəniyyətlərini təqdim edirlər, bütövlükdə mədəniyyətlərini göstərirlər. Dil və nitqin bir-birindən fərqli olmasını, nəhayət, anlamaq gərəkir.

Dil insanın şüurunda bizdən xəbərsiz yaşayan bir dəyərdir. Dil şüur əlamətidir, xalqa məxsusdur. Nitq isə fərdə məxsusdur.
Bir dəfə mənə xəbər verdilər ki, bizim bir hörmətli deputatımız deyir ki, mən küçədə gedirdim, yanımdakı üç, dörd gənc rus dilində danışırdı, dilimiz əldən gedir. Jurnalistlər bu sualla üstümə gəldilər. Məni divara dirədilər. Nəhayət, cavab verəsi oldum. Dedim ki, əgər bir dil üç nəfərin küçədə rusca danışmağı ilə əldən gedəcəksə, o dil dünəndən əldən getsə yaxşıdır. Bunun dilə dəxli yoxdur, bu, o həmin adamın öz mədəniyyətinin, nitqinin göstəricisidir.
Bakıda küçədə, evdə, hər yerdə ingilis dili də özünü göstərməlidi, rus dili də, ispan dili də. Dillə nitq dediyim kimi ayrı-ayrı dəyərlərdir. Bunun dilə dəxli yoxdur. Bu, insanın özünün nitq mədəniyyətinin, başqa cür desək, ümumi mədəniyyətinin göstəricisidir.

– Son ərəfələrdə Azərbaycan dilinin Türkiyə türkcəsiylə dəyişdirilməsi haqqında ədəbi mühitdə müzakirələr getdi. Sizin bu məsələyə münasibətiniz necədir?

– Azərbaycan dili azərbaycan dili, türk dili isə türk dilidir. Bunlar bir ailəyə mənsub dillərdir, qohum dillərdir, amma qohum dillər olsa da, sən əmin oğlundan da fərqlənirsən, öz qardaşından da fərqlənirsən, düzdümü? Biz uzun müddət Türkiyədən kənarda qalmışıq. Bizim dilimiz bir istiqamətdə inkişafını davam etdirib, türk dili başqa istiqamətdə. Bu dil qədim dövrdə eyni olub, məsələn, Dədə Qorqudun dili ikimiz üçün də eynidir. Hətta bəlkə başqa türk xalqları üçün də eynidir. Hər bir dil özü özlüyündə gözəldir. Mən təsəvvür edə bilmirəm ki, bunların hamısını bir yerdə necə birləşdirmək olar?! Bəli, orası da var ki, elə etmək lazımdır ki, bizim get-gəlimiz, bizim mədəni, iqtisadi, siyasi münasibətlərimiz elə olmalıdır ki, biz elə bilək ki, biz birik. Bütün Avropa ağıllı şəkildə buna doğru gedir. Sən özünü Almaniyada olarkən Fransadakı kimi hiss edirsən, Fransada İtaliyada olduğun kimi hiss edirsən.

Bəli, türk dilləri ailəsi var. Amma bu gün kimlərsə Azərbaycan dili Türkiyədəki türk dilinin eynidir deyirsə və hansısa təkliflər irəli sürürsə, mən bunu deyə bilmərəm.

– Müasir yazarların əksəriyyəti Azərbaycan dilinin kasadlığından şikayətlənirlər.

– Onlar daha çox öz mütaliə dərəcələrinin kasadlığından şikayətlənsinlər. Dilin dərinliyinə və genişliyinə baş vura bilməmələrindən rahatsız olsunlar. Azərbaycan dilinin şəhdi-şövqünü yaradan insanlar olub. Onu bacarıb ifadə edən yazıçılarımız olub. Mirzə Cəlil, Əbdürrəhim bəy, Üzeyr bəy olub. Hər bir dil həm zəngindir, həm də bəsitdir. Dədə Qorqudun dili necə bir dildir? Mən hesab edirəm ki, çox sadə və bəsitdir, amma eyni zamanda bu bəsitliyin klassik ölməz bir “qədd tutması” var. Qazi Bürhanəddinin dilində belə bir ifadə var: qədd tutmaq. Elə durmaq ki, kişi kimi ləyaqətlə qədd tutmuş olasan. Qorqudun dili qədd tutub, amma çox sadə dildir. Dədə Qorqudda hissiyyata getməyin yeri yoxdur. Mən “Yarımçıq əlyazmada” çalışmışam ki, başqalarının necə düşünəcəyini təsvirdən qaçım. Orada, düşüncəyə yer varsa, bu, yeni qəhrəman tipinin yaranması deməkdir. Məhz bu zaman ədəbiyyatda yeni qəhrəman, düşünən insan yaranır, psixoloji sarsıntı keçirən insan tipi üzə çıxır. Məsələn, Beyrək belə birisidir. O həm sədaqətli, həm cəsarətli, həm də hiyləgərdir. Bu, psixoloji mürəkkəblikdir. Amma aşkar yox, gizli mürəkkəblikdir.

Mən Dədə Qorqudda əsl psixoloji sarsıntı keçirən bir obraz tanıyıram, o da Təpəgözdür. Basata olan etirafında o nə deyir? Deyir ki, mən adam əti yeməyimə görə, adamları öldürdüyümə görə istəyirdim, Sallaxana qayasından özümü atım və öldürüm. Dastanımızın bütün digər qəhrəmanları yekrəng, sadə psixoloji tutuma malikdilər.

– Ötən gün Aqşin Yeniseyin bir yazısını oxudum, orada amerikalı ədəbiyyatşünas Frederik Ceymsonun fikirlərindən yola çıxaraq deyir ki, üçüncü dünya ölkələri heç vaxt böyük ədəbiyyat yarada bilməz, yarada bilməyəcəklər, çünki onlar daha çox milli problemləri ilə əlləşirlər. Siz nə cür düşünürsünüz? Üçüncü dünya ölkələrindən biri kimi böyük ədəbiyyat yarada bilmişikmi, ya da yarada biləcəyikmi?

– Mən bu suala cavab vermək istəməzdim.

– O zaman belə soruşum: ümumiyyətlə, Azərbaycan ədəbiyyatında böyük ədəbiyyat yaranıbmı, yaranacaqmı?

– Biz hər şeydən əvvəl özümüzə belə bir sual verməliyik ki, böyük ədəbiyyat nə deməkdir? Dünyada müxtəlif ölkələrdə yaşayan insanların yaratdığı ədəbiyyat çox zaman öz vaxtında böyük ədəbiyyat sayılmayıb, bir az sonra sayılıb. Yəni, böyük ədəbiyyatın kriteriyaları nədir? Mən həmişə bu sözü deyirəm ki, ümumiyyətlə, qiymət verməkdə sən gərək deməyəsən ki, bu əsər yaxşıdır, ya pisdir. Bu əsər böyükdür, yaxud kiçikdir. Sən gərək mədəniyyət çərçivəsində deyəsən ki, bu mənim yazıçımdır, ya mənim yazıçım deyil.

Bu kriteriyadan yanaşanda həm sən qarşıdakına hörmət edirsən, həm öz oxucuna hörmət edirsən, həm də özünü göstərirsən ki, sən də adamsan.

Suala qayıtsam, kiçik xalqların da böyük ədəbi nümunələri ola bilər. Elə bircə Çingiz Aytmatovu göstərmək yetər.

– Kamal müəllim, siz bizim məmur yazıçılarımızdan birisiniz...

– Yazıçı ruhən məmur olmur axı. (cümləmi tamamlamağa icazə vermir). Niyə siz o saat bir yarlık vurursuz? Yazıçı yazıçıdır. Göte saray vəziri olub, Nizami sifarişlə yazıb. Hamı hansısa vəzifəni daşıyıb.

– Sualım başqa məcraya yönlənəcəkdi (gülürəm). Sizin bəlli bir vəzifəniz olub və illər boyudur vəzifədəsiniz, amma məhsuldarlığınızı da itirmirsiniz. Bunun səbəbi nə ola bilər?

– Mənim həyatda çox müəllimim olub. Hətta bəzən tələbəm olub ki, ondan öyrənmişəm. Bu o demək deyil ki, tələbəm mənə dərs deyib. Mən onun reaksiyasından öyrənmişəm. Mənim həm auditoriyada, həm də evdə gözəl müəllimlərim olub. Məsələn, ictimaiyyətimizin yaxşı tanıdığı Yəhya Məmmədov vardı. Gözəl dilçimiz Ağamusa Axundov vardı, onlar mənim həm qohumum olublar, həm müəllimim.
Yəhya müəllimin gözəl bir sözü vardı, deyərdi, adam gərək vəzifəni axtarmasın, gərək vəzifə adamı axtarsın.

Mən bu sözləri həmişə qulağımda sırğa eləmişəm. Mən heç vaxt vəzifə axtarmamışam, hansı vəzifəyə irəli çəkilmişəmsə, mənim planlaşdırmadığım şəkildə olub. Ulu öndər Heydər Əliyev də məni Slavyan Universitetinə rektor təyin edəndə belə olub. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev qiymət verib məni dövlət müşaviri təyin edəndə də belə olub. Mənim xəbərim olmadan mənim işimə qiymət verib ediblər.
Bu gün əgər mən həm romanımı yaza bilirəm, həm də universitetimiz QS kimi ciddi beynəlxalq təşkilatın reytinqində 1650 universitet sırasında 300-cü yerə çıxırsa, özünüz təsəvvür edin ki, bunlar necə ola bilir?

– Bəlkə, vaxtınızı yaxşı bölə bilirsiniz. Xüsusi bir iş, yazı rejiminiz var?

– Mən vaxtı özüm bölmürəm. Hekayə yazılmağa gələndə, heç nə onun qabağında dura bilmir. Roman əhvalı gələndə mən gecə də beynimdə onunla əlləşirəm, səhər də duranda, yuxunun özünün içində də. Ona görə də yazı prosesinin özü mənim üçün son dərəcə asan və sadədir.

– Bizim müəlliflər, şairlər niyə böyük beynəlxalq mükafatlar ala bilmir?

– Mən dəfələrlə demişəm, bu gün də deyirəm ki, ay gənc, ay yazar, ay ədəbiyyat adamı, sənin fitri istedadın var. Bu fitri istedadın arxasında dünya mədəniyyəti bilgisi durmalıdır. Azərbaycan ədəbiyyatı bilgisi durmalıdır və hökmən ingilis dili, rus dili durmalıdır. Bunları öyrənmək lazımdır. Ona görə də zamanında yaradıcılıq fakultəsini yaratdıq.

Mənim yazdıqlarım bu gün Almaniyada, İtaliyada, Amerikada, Rusiyada və əlbəttə ki, Türkiyədə çap edilir. Nəşriyyat və tərcüməçilərlə münasibətim var.

Mən tanıdığım adamlara vaxtilə dedim, gəlin sizə həmin münasibət xəttlərini verim, gedin siz də yararlanın. Gələn olmadı. Bilmirəm niyə. Bəlkə də, özlərinə inam və əsassız iddiaları buraların sərhəddinə qədərdi?! Amma gələcəkdə indi yaxşı tanımadığımız və qiymət vermədiyimiz o gənclər o mükafatları bura gətirəcəklər.

– Azərbaycan ədəbiyyatı ilə dünya ədəbiyyatını müqayisə edəndə hansı mənzərə ortaya çıxır?

– Bu sualı bir dəfə mənə, təxminən, 35 il bundan əvvəl bir jurnalist vermişdi. Yaponya səfərindən sonra o soruşdu ki, Yaponya ilə bizi müqayisə etsəniz, biz hardayıq? Dedim, biz Yaponiyadan nə arxadayıq, nə qabaqda. Biz başqa-başqa qalaktikalardayıq.

– Müasir ədəbiyyatımız haqqında nə düşünürsünüz?

– Mən indi saytlar vasitəsilə onunla tanış oluram. Xüsusilə də, sənin rəhbərlik etdiyin saytdan, “Ədəbiyyat” qəzetindən, “525”-ci qəzetdən. Bu gün bizim gənclərimiz hansısa xarici bir yazıçının adını əzbər deməyi sevir. Onlara oxşamağa çalışmaq elə də pis deyil. Bu yol ilə o gənclər axırda özünü tapacaq, düşünürəm.

– Kamal müəllim, siz və sizin nəsildaşlarınız bir sıra yeniliklər etdiniz, romançılığımızda yaxşı nümunələr ortaya çıxdı. İndi elə hiss olunur ki, axsamalar var, səbəb nə ola bilər?

– Əsasən, özündən müştəbehlik! Başqasından bəhrələndiyini gizlətməyə çalışmaq. Mən bilirəm ki, “Yarımçıq əlyazma” nə qədər adamın ilham mənbəyi oldu... Bunu aşkar etiraf edənlər də oldu. Qarayaxanlar da. Amma mən bilirəm axı bu romanın çalarları hansı bağlı daxıllardan çıxır...

– Azərbaycan ədəbiyyatının hansı dövrü sizin üçün qızıl dövrdür?

– Əlbəttə ki, XX əsrin əvvəli.

– Siz həm də Xalq yazıçısı fəxri adını daşıyırsınız. Dünyada bu cür fəxri adlar artıq ya yoxdur, ya da əhəmiyyətini itirib. Bəs sizin üçün bu ad nə deməkdir?

– Bu ad mənə başqalarının göstərdiyi hörmət və etimadın bir nümunəsidir. Mən böyük fəxrlə bu adı daşıyıram. Yəni, mən heç təsəvvür eləməzdim ki, nə zamansa Xalq Yazıçısı olaram. Düzdü, bu cür adlar dünyanın heç bir yerində yoxdur. Azərbaycan çərçivəsində bu adı daşımaq qürürverici və məsuliyyətlidir.

– ”Kitabi-Dədə Qorqud”la bağlı Rafiq Əliyevlə kitabınız çap olundu, bu kitab yazıçılar üçündür, yoxsa filoloqlar üçün?

– Bu kitab informasiya nəzəriyyəçiləri və filoloqlar üçündür. Rafiq müəllimlə ortaq fikirlərimizi bir yerə gətirdik və belə bir kitab ortaya çıxdı. Dədə Qorqud hissəsi informasiya nəzəriyyəçiləri üçündür, informasiya nəzəriyyəçilərinin ideyaları filoloqlar üçündür. Bu kitabın belə bir ikili funksiyası var.

– Son olaraq bir sualım da var. Bu gün siz nə cür mətn yazmaq istərdiniz?

– Elə bir mətn ki, əvvəldən axıra qədər oxunanların mənası axırdan əvvələ qədər oxunanların mənasına bərabər olsun.

– Mümkündürmü belə güzgülü mətn?

– Xeyr, mümkün deyil.

– Bəs o zaman?...

– Mən həmişə mümkün olmayana can atmışam. Mümkün olanı o birilər onsuz da yazır.