Bədbəxt rəqqasə, intihar edən şair və “qatil” şərf - Murad KÖHNƏQALA yazır

“Azad rəqs”in banisi sayılan məşhur Amerika rəqqası, modernist, mətbuatın “ayaqyalın ilahə” adlandırdığı Aysedora Dunkanın həyatının hər bir dönəmi insanları indiyə qədər də həyacanlandırmaqdadı. Bu qeyri-adi qadın qısa ömründə ağılasığmaz dərəcədə şöhrət və faciə yaşamışdı.

Aysedora 27 may, 1877-ci ildə Kaliforniya ştatının San-Fransisko şəhərində kasıb bir ailədə dünyaya gəlir. Müflisləşən atası dörd uşaqlı ailəni ananın ümidinə buraxaraq onları tərk edir.

Anası beş yaşlı Aysedoranı məktəb himayəsinə vermək üçün onun yaşının artıq olduğunu söyləyir. Yaşına uyğun olmayan dərslərə həvəs göstərə bilməyən qızcığaz bezərək 13 yaşında məktəbi tərk edir. Aysedora elə həmin vaxtlardan rəqs və musiqi ilə ciddi məşğul olmağa başlayır.

Anası pianoda yaxşı ifa etdiyinə görə onlar təsəlli kimi, ailədə həmişə musiqi eşidirlər. Sonralar qeyri-adi rəqs məktəbinin təməlini qoyan Aysedora uşaqlıq illərini xatırlayaraq yazırdı: “Evdə yeməyə heç nə olmayanda anam  pianonun arxasına keçər, Şuberti, Bethoveni ifa edərək bizi aclıqdan yayındırmağa çalışardı. Biz isə şənlənərək onun ətrafında ürəyimiz istədiyi  formada rəqs edərdik. Rəqs ayaqqabım olmadığından mən həmişə ayaqyalın oynayardım. Aclığa rəqslə cavab verməyimiz bizi ruhən möhkəmləndirər, həyata hazırlayırdı. Mən o vaxtdan ayaqyalın rəqs edirəm”.

Aysedora tezliklə balaca bir truppada rəqqas rolunu alır və ailəsi ilə birlikdə San-Fransiskonun mərkəzinə qastrol səfərinə gedir. Burada, rəqs zamanı, onun azad plastikası, yellənən sadə geyimi, kəskin bədən jestləri və yalın ayaqları tamaşaçıları heyrətə salır.

Öz ifasını gecə klublarında nümayiş etdirmək istəyən Dunkan 18 yaşında Çikaqoya köçür. Onun məşhur “Dehli baleti”, “Karnegi Holl” rəqslərini görmək etmək istəyən tamaşaçılar gecə klublarını ağzınacan doldurur. Klassik və xoreqrafiya musiqisi altında plastik yunan rəqslərinə improvizə edən ayaqyalın rəqqasə öz azad hərəkətləri ilə insanların qəlbini rahatca ovlaya bilir. Çikaqo mətbuatı dərhal haqqında yazır və onu “ayaqyalın ilahə” adlandırır.

Şöhrətin qanadları üzərində gəzən Dunkan özünün rəqs studiyasını təsis edərək yaratdığı azad rəqsin müəllimliyinə başlayır.
1898-ci ildə tale ona ilk zərbəsini endirir. Rəqqasənin yaşadığı “Vindzor” otelində güclü yanğın olur. Onun qiymətli əşyaları və topladığı varidatı külə dönür. Yanğından sonra tanıdığı messenatların yardımı ilə yenidən başlamaq üçün Londona, ordan da Parisə gəlir.

Heç bir kişini qəlbinin yaxınına buraxmayan, 25 yaşına qədər bakirə, feminist həyatı yaşayan rəqqasənin həyat fəlsəfəsi tamamilə dəyişir. Cazibədar xanım özünün azad rəqs sənəti ilə tanındıqdan sonra Paris elitası arasında ehtiras ilahəsinə çevrilir. Məşhur aktyorlar, şairlər, yazıçılar, bəstəkarlar, rəssamlar, müğənnilər onunla eşq macərası yaşamağa can atırlar. Aysedora Dunkan öz gündəliyində bu sözləri məhz həmin vaxtlar yazmışdı: “Mənim bədənimə yalnız dahilər layiq ola bilərlər!”

İpə-sapa yatmayan Dunkan 1905-ci ildə  məşhur teatr rejissoru Qordon Kreq ilə tanış olur. O, qadın qəlbini ovlamaqda mahir olan uca boylu, modernist rejissora vurulur. Onların arasında çılğın bir sevgi macərası başlayır. Dunkan öz gündəliyində yazır: “Nəhayət ki, mən öz yarımı tapdım, biz biri-birimizdə əriyib tamlaşmışıq, bir yerdə bütövük!”.

Bir ildən sonra onların Didra adında qızı dünyaya gəlir. Xoşbəxtlik səmasında uçan Aysedora ailəsinə görə sənəti ikinci plana atmağa söz verir. Lakin keçmiş sevgililərindən yayılan söz-söhbət, yeni peyda olan pərəstişkarlar ailənin sakitliyini pozur, hər fürsətdə onları qıcıqlandırırlar. Nəhayət, Dunkanın populyarlığından qısqanclıq keçirdən  rejissor rəqqasədən ayrılmağa qərar verir.

Aysedoranın növbəti sevgilisi amerikalı zəngin Paris Ejen Zinger olur. Məşhur tikiş maşınlarının sahibi Ejen Aysedoraya ən bahalı paltar və bəzək əşyaları hədiyyə etməkdən zövq alır. Rəqqasə sevimli kişisi ilə öz yaxtalarında Avropa ölkələrinə səyahətə çıxır, sevgi dolu günlər yaşayırlar.
1910-cu ildə xoşbəxt cütlüyün Partik adlı oğlu dünyaya göz açır. Ailə kənardan nə qədər xoşbəxt görünsə də, Ejen xanımını rəqqasəlik sənətinə qısqanmaya bilmir. Nəhayət, onlar öz aralarında razılaşaraq aqressiya göstərmədən xoşluqla ayrılırlar. 

19 aprel, 1913-cü ildə Aysedora öz uşaqlarını tərbiyəçi ilə birlikdə Paris-Versal maşın gəzintisinə yola salır.  Gözlənilmədən maşının motoru Sena çayı yaxınlığında yatır. Sürücü düşüb mühərriki əli ilə işə salası olur. Motor işə düşən kimi maşın yerindən götürülür və Sena çayına düşür. Ətrafdakılar maşında qışqırışan uşaqların və qadının  səsindən dəhşətə gəlirlər. Xilasedicilər onların yalnız cəsədini tapıb çıxara bilir.
Taledən növbəti ağır zərbəni alan Aysedora əsəb sarsıntısı keçirdir. O, bir müddət həkim nəzarəti altında qalası olur. Sakit həyat tərzi üçün həkimlər onu dəniz kənarına yaxın bir yerdə yerləşdirirlər.

Bir axşam gəzintisi zamanı sahildə tənha qalan  Aysedoranın gözünə əl-ələ tutaraq gülüşə-gülüşə sahildən dənizə tərəf qaçan uşaqları görünür. Balalarının suda batacağından həyacanlanan Dunkan onların siluetlərinin dalınca qaçaraq dənizə girir. Qəfildən özünü sulara qərq edən tənha qadının bu halından şübhələnən gənc italiyalı zabit onu xilas edir. Ölümdən qurtulan Aysedora isterika içərisində zabitə sarılaraq: “Mənə bir övlad bəxş elə!”- deyə qışqırır.

Doqquz aydan sonra Aysedora dünyaya gözəl bir oğlan uşağı gətirir. Körpəsini sinəsinə sıxaraq həyatın yenidən onun üzünə gülümsəməsini tibb bacılarına söyləyir. Lakin cəmi bircə saatdan sonra həkimlərə də məlum olmayan səbəbdən körpə ölür. Həyatın növbəti sarsıdıcı zərbəsini alan qadın anlayır ki, o, yalnız tənha yaşamağa məhkumdu.

Aysedora Dunkan bütün enerjisini toplayaraq yenidən öz sənətinə, ayaqyalın rəqs etməyə qayıdır. Modernist rəqqasə bu dəfə səhnəyə əlində qırmızı uzun ipək şərflə çıxır. Şərfi ona həyat eşqini artırmaq üçün yaxın rəfiqəsi, həm də prodüsseri sayılan Meri Desti hədiyyə etmişdi. Aysedoranın səhnəyə qayıtması haqda xəbəri bütün Avropa mətbuatı yazır.

O, yorulmadan konsertlər verir, azad rəqsi, bədəninin hərəkətləri ilə qəlbindəkiləri milyonlara danışır. Hara gəldi gedir: London, Berlin, Madrid, Vena, Praqa...

Macarıstan səfəri zamanı bir qaraçı qadın ona belə deyir: “Yaxınlarda uzaq, həmişə soyuq, vəhşi ayılar olan bir ölkəyə gedəcəksən. Sən əsil sevgini və xoşbəxtliyini orda tapacaqsan”.

Qarının sözlərinə yüngülcə gülümsəyən rəqqasə hadisəni əyləncə kimi qəbul edir.

1921-ci ilin yazında gözlənilmədən SSRİ rəhbərliyindən Sovetlər birliyində öz rəqs məktəblərini açmaq üçün dəvət alan Aysedora dəhşət sevinir. Ürəyində qaraçı qarının dediyi sözlərə ümidi artır.

Moskvada rəssam Georgi Yakulovun öz evində verdiyi ziyafət zamanı ona saman saçlı bir nəfər yaxınlaşaraq nəsə deməyə çalışır. Tərcüməçisi rəqqasə xanıma deyir: “Rusiyanın sevimli şairi Sergey Yesenin sizə şeir oxumaq istəyir”.

Xanım şairin bu jestindən xoşlanaraq onu dinləmək istədiyini söyləyir. Yesenin həzin səslə rəqqasənin hüzurunda bir şeir oxuyur. Rusca başa düşməyən Aysedora “angel!” deyə qışqıraraq, əvəzində şairin dodaqlarından öpür. Yesenin də cavab olaraq onu öpür. Beləcə onlar biri-birini anlamadan tanış olurlar.

Yesenin həmin gecədən Aysedoranın yaşadığı yerə köçür. Uzun müddət gözə görünməyən şairin dostları onların eşq macərasını anlaşıqla qarşılaya bilmirlər.

Həmin vaxt Dunkanın 44, Yeseninin isə 27 yaşı vardı. Rəqqasənin rəfiqəsi onların bu yaxınlığından narahatlığını bildirir, onu ötəri şair hissinin qurbanı olmamağa çağırırdı. Bütün Moskva isə Yesenini rəqqasənin pullarına göz dikməkdə suçlayırdı. 

Avropa və Amerika turnelərinə birgə çıxmaq üçün Aysedora Sergey Yesenin ilə nigah bağlayır və özünə onun soyadını götürür. Rəqqasə xanım Sergeyi Avropa ölkələrində gəzdirməyə, onun dünyagörüşünə təsir etməyə, şair kimi dünyada tanıtmağa çalışır. Lakin Avropada heç kimə lazım olmadığını, yalnız Aysedoranın əri kimi qiymətləndirildiyini duyan Sergey depressiyaya düşür. Mütəmadi araq içərək yaşadıqları oteldə dava salır, rəqqasənin əşyalarını satıb yersiz yerlərə xərcləyir. Onun kobud hərəkətlərinə mülayim yanaşan xanıma   əl qaldırır, səhərisi gün isə hər şeyi xatırlayaraq ağlayıb ondan üzr istəyir. Bütün bunlara baxmayaraq şairdən inciməyən, həmişə onu bağışlayan Aysedora bir gün ayıq vaxtı Yesenindən soruşur: “Düzünü de mənə, sən artıq məni sevmirsən?”
Yesenin ona: “Ay axmaq qadın, bizimki bir ehtiras idi, o da sönüb getdi. Başa düş, mən artıq heç nə yaza bilmirəm!”- deyir.

Aysedora Yesenini Rusiyaya gətirir, özü isə Parisə qayıdır.

Bu arada rəqqasə artıq özünü ağırlaşmış kimi hiss edir, qocalmağını fikirləşdikdə dəhşətə gəlir. Bundan sonra heç bir kişiyə könül verməməyi qərara alır.

Aysedora 1925-ci ilin qışında Parisdə güzgü qabağında səhnəyə hazırlaşarkən Moskvadan teleqram alır: “Yesenin oteldə özünü asaraq intihar edib...” 

Taleyin ona qarşı qəddarlığından dəhşətə gələn Aysedora yenidən toparlanaraq fəal həyata qayıtmağı qarşısına məqsəd qoyur. “Mən yanan  Simurq quşu kimi yenidən öz külümdən qalxmalıyam!”

Yenə səhnə, yenə qeyri-adi rəqslər, yenə insanları fəlsəfi hisslərə bürüyən gözlənilməz jestlər! Novator rəqqasə getdikcə öz ritminə bərpa olunur, bədəni vasitəsi ilə ötürdüyü hissləri getdikcə dərinləşdirir.

Yenidən aşiq olmağa gücü çatır. Bu dəfə adi bir sürücüyə. Özündən yaşca xeyli gənc, yunan allahlarına bənzətdiyi sevgilisinin adı Benua Falkettodu. Onun gözəl, üstü açılan idman maşını var.

14 sentyabr, 1927-ci il. Fransanın Nitsa şəhəri. Aysedora dostları ilə axşam yeməyindən qalxır. Sevgilisi Benua ilə maşın gəzintisinə çıxacaq. Şampan şərabından yüngülcə meyxoş olan Aysedora boynundakı məşhur uzun qırmızı şərfini yelləyərək maşının arxa oturacağında əyləşir. Və üstüaçıq maşından onu yola salmağa çıxan dostlarına əl edərək qışqırır: “Dostlar, mən uğura doğru gedirəm!”

Külək onun boynundakı ipək şərfin uclarını  arxaya atır. Maşın yerindən tərpənir. Bu zaman rəfiqəsi Meri şərfin uclarının təkərə dolandığını görür. Maşının arxasınca qaçıb nə qədər qışqırsa da onu eşidən olmur. Təkərin spisləri şərfi özünə yığaraq Aysedoranı boğur.

Hadisə yerinə toplaşanlar rəqqasənin ölümünə bais olan şərfi parça-parça edərək öz aralarında bölüşdürürlər.   

Məşhur filosof Nitşenin ona olan ehtiramına cavab olaraq yazdığı “Gələcəyin rəqsi” adlı kitabı tezliklə bestsellerə çevrilir. Aysedoranın rəqs etdiyi yellənən paltarlar Avropa qadın geyimində uzun müddət modda qalır.  Ölümündən sonra haqqında üç bədii film çəkilir.

Kolleksionerlər Aysedoranı boğan qırmızı şərfin hər bir tikəsini milyon dollarla qiymətləndirirlər...