Liseylərin imtahan gücünün sirri - ARAŞDIRMA

Azərbaycanın orta təhsil sistemində liseylərin, xüsusilə də türk liseylərinin özünəməxsus yeri var. Hər il liseylər, bu ümumtəhsil müəssisələri arasında isə türk liseyləri fənn olimpiadalarında, ali məktəblərə qəbulda mütləq üstünlüyə malik olur. Məsələn, 2010/2011-ci tədris ilində Türkiyə Dəyanət Vəqfinin nəzdindəki Bakı Türk Liseyini bitirmiş 54 məzundan 43-ü ali məktəblərə qəbul imtahanlarında 500, 27-si isə 600-dən çox bal toplayıb. Həmin il Təhsil Nazirliyinin xətti ilə təşkil olunan fənn olimpiadalarında qazanılmış 37 qızıl medaldan 7-si, 16 gümüş medaldan 1-i təkcə bu liseyin məzunlarının payına düşüb.

Bütövlükdə hər il ali məktəblərə tələbə qəbulunda liseylərin məzunlarının mütləq əksəriyyəti nəinki “tələbə” adını qazanır, həm də ən nüfuzlu ixtisaslara yiyələnir. Başqa sözlə, istər türk liseyləri, istərsə də Təhsil Nazirliyinin tabeliyində olan liseylər ali məktəblərə qəbul kampaniyasında ən yüksək nəticələrlə respublikanın digər ümumtəhsil müəssisələrini geridə qoyur. Liseylərin adi məktəblərlə müqayisədə üstünlüyü imtahanda iştirak edən məzunların faiz nisbətində, onların imtahan fənləri üzrə orta bal göstəricilərində, topladıqları ballarda, daha nüfuzlu universitetlərə və ixtisaslara qəbulda özünü göstərir.

Liseylərin digər ümumtəhsil məktəbləri ilə müqayisədə daha bir üstünlüyü var: hər il respublika üzrə orta məktəb məzunlarının ən yaxşı halda 40 faizə qədəri ali məktəbə qəbul olduğu halda liseylərdə bu göstərici 95 faizdən yuxarı olur.

Bəs, görəsən, eyni təhsil proqramlarının tətbiq olunduğu bu müəssisələrinin məzunlarının nəticələri niyə hər il bir-birindən fərqlənir? Bu fərqlər özünü daha çox nədə göstərir və bunun sirri nədir?

Lent.az-ın əməkdaşı mövzunu araşdırarkən olduqca maraqlı, həm də ibrətamiz nəticələr ortaya çıxıb. Məlum olur ki, Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərdə təhsil göstəriciləri adi orta məktəblərdəkindən, türk liseylərinin nəticələri isə dövlət təhsil siyasətini həyata keçirən qurumun özünün liseylərindən xeyli dərəcədə yüksəkdir. Məsələn, 2010-cu ildə orta məktəbləri bitirmiş 60038 məzundan cəmi 5.0 faizi 500-dən yuxarı bal toplayıb. Həmin il Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseyləri bitirərək attestat almış 1257 məzundan 290-ı (məzunların 23.07 faizi) ali məktəblərə qəbul imtahanlarında 500 baldan, 88 məzun 600 baldan yuxarı nəticə göstərib. Türk liseylərinin 2010-cu ildəki məzunlarının göstəricisi həm adi məktəblərin, həm də Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərin məzunlarından daha yüksək olub. Belə ki, 2010-cu ildə türk liseylərinin 591 məzunundan 239-u və ya 49.58 faiz 500 baldan yuxarı nəticə göstərib.

Xatırladaq ki, təşkilati strukturundan və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, hazırda Azərbaycanda 49 lisey fəaliyyət göstərir. Bunlardan 32-si Təhsil Nazirliyinin, 17-si isə türk liseylərin payına düşür. Liseylərin böyük əksəriyyəti paytaxt Bakıda fəaliyyət göstərir. Bölgələrdə fəaliyyət göstərən bu tip təhsil müəssisələri əsasən, Bakı Özəl Türk Liseyinin regionlardakı filiallarıdır.

Ali məktəblərə qəbul imtahanlarının nəticələrinə əsasən, təhsilin keyfiyyət göstəricilərinə görə liseylər bir qayda olaraq, adi ümumtəhsil məktəblərindən yüksəkdə dayanır. Analoji hal ötən il də təkrarlanıb. Belə ki, 2011-ci ildə türk liseylərin bitirmiş 828 şagirddən 796-sı nəfəri attestat alıb. Attestat alanların 709 nəfəri (89,07 faizi) qəbul imtahanlarında iştirak edib və onlardan 529-u (imtahanda iştirak edənlərin 74,61 faizi) tələbə adını qazanıb. Türk liseylərinin ötənilki məzunlarının 325 nəfəri 500, 130 nəfəri 600 baldan yuxarı nəticə göstərib. Liseylərin abituriyentlərinin qəbul imtahanlarında topladıqları orta bal 457.283 olub ki, bu da respublika üzrə orta göstəricidən 2.03 dəfə yuxarıdır.

Bütövlükdə 2011-ci ildə ali məktəblərə qəbul imtahanlarında 17 türk liseyinin 709 məzunu iştirak edib. Onlardan 10 nəfəri (məzunların 1,41 faizi) 0-100, 37 nəfəri (5,22 faizi) 100-200, 77 nəfəri (10,86 faiz) 200-300, 260 nəfəri (36,67 faiz) 300-500, 325 nəfəri (45,84 faiz) 500-dən yuxarı bal toplayıb. Bu isə o deməkdir ki, ötən il türk liseyləri abituriyentlərinin 82,51 faizi 300 baldan yuxarı nəticə göstərib. Liseylərin attestat qiymətləri “əla” olan abituriyentlərindən 200 baldan aşağı nəticə göstərən yoxdur. 500 baldan yuxarı nəticə göstərərək məktəb nailiyyətlərini təsdiq edənlərin faiz nisbəti isə 87,16-dır.

Bu təhsil müəssisələri arasında məzunlarının orta bal göstəricisinə görə ilk beşliyə Bakı Türk liseyi, Naxçıvan Türk liseyi, Ə.Mahmudov adına Şərur Türk liseyi, Bakı Özəl Türk liseyi və Sumqayıt Özəl Türk liseyi daxil olub. Həmin 17 lisey arasında ən zəif nəticə göstərənlər “Qafqaz” Azərbaycan-Türkiyə Özəl gimnaziyası, Bakı Özəl Türk liseyinin Quba, “Dədə Qorqud”, Lənkəran və Şirvan filiallarıdır. Bununla belə, bu liseylərin məzunlarının imtahan nəticələri adi ümumtəhsil məktəblərinin orta bal göstəricilərindən xeyli yüksəkdir.

Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylər üzrə həmin göstəricilər bir qədər fərqlidir. Belə ki, 2011-ci ildə bu liseylərin 1600 şagird bitirib və onların 1566 nəfəri attestat alıb. Attestat alanların 91.63 faizi (1435 nəfəri) qəbul imtahanlarında iştirak edib və onlardan 954 məzunu (imtahanda iştirak edənlərin 66.48 faizi) ali məktəblərə daxil olub. Ötən il Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərin məzunlarının 351 nəfəri 500-dən, o cümlədən 124 nəfəri 600-dən yuxarı bal toplayıb. Liseylərin abituriyentlərinin qəbul imtahanlarında topladıqları orta bal 348.958 olub. Bu, respublika üzrə orta göstəricidən 51.1 faiz yuxarıdır.

Nazirliyin tabeliyində fəaliyyət göstərən 32 liseyin abituriyentlərinin bal intervalları üzrə göstəriciləri də maraqlıdır. Belə ki, ötən il həmin liseylərin məzunu olmuş 1435 nəfərdən 146-sı (10.17 faiz) 0-100, 211-i (14.70 faiz) 100-200, 229-u (15.96 faiz) 200-300, 498-i (34.70 faiz) 300-500 intervalında nəticə göstərib. 500-dən yuxarı nəticə göstərənlər isə 351 nəfər olub ki, bu da həmin liseylərin məzunlarının 24.46 faizini təşkil edir. Qəbul imtahanlarının nəticələrinə əsasən, ötən il Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərin məzunlarının 59.16 faizi 300 baldan yuxarı nəticə göstərib.

Bu liseylər arasında yaxşı göstəricilər üzrə ilk beşliyə BDU-nun nəzdində “Gənc istedadlar” liseyi, Z.Əliyeva adına tam orta məktəb, “Xəzər” Universitetinin nəzdində “Dünya” məktəbi, Müasir Təhsil Kompleksi, İ.Əfəndiyev adına “Elitar” gimnaziya daxildir. Ən zəif göstərici isə Beynəlxalq ümumtəhsil məktəbinin payına düşüb. Belə ki, ötən il həmin təhsil müəssisəsinin bir abituriyenti belə, ali məktəbə qəbul olmayıb. Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylər arasında ən zəiflər sırasına Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbi, “Odlar Yurdu” Universitetinin nəzdindəki məktəb, Memarlıq və İnşaat Universitetinin fizika-riyaziyyat təmayüllü liseyi də var.

İndi isə adi ümumtəhsil məktəblərinin analoji göstəricilərinə diqqət edək: 2011-ci ildə respublikanın ümumtəhsil məktəblərini 95 min 473 şagird bitirib və onlardan 57 min 745-i (məzunların 60.48 faizi) ali məktəblərə qəbul imtahanlarında iştirak edib. Həmin abituriyentlərin 22 min 724-ü və ya 39.35 faizi ali məktəblərə daxil olub. Bütövlükdə ötən il abituriyentlərin 38,66 faizi 0-100, 23,78 faizi 100-200, 15,75 faizi 200-300, 16,53 faizi 300-500, 5,27 faizi isə 500-700 bal toplayıb.

Beləliklə, Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərin məzunları bir qayda olaraq, ali məktəblərə qəbulda türk liseylərini bitirənlərlə müqayisədə aşağı, adi ümumtəhsil məktəblərinin şagirdlərindən isə yüksək nəticə göstərir. Bu, dövlət sifarişli ixtisaslarda da özünü büruzə verir. Məsələn, türk liseylərinin ötənilki qəbul imtahanlarında iştirak edən hər 100 məzunundan 34-35-i (məzunların 34.13 faizi), Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərin isə hər 100 məzunundan 28-29-u (məzunların 28.22 faizi) dövlət sifarişli ixtisaslara daxil olub. Liseylərdən sonra bu göstərici üzrə ən yüksək nəticə Neftçala (məzunların 21.79 faizi), Qax (məzunların 20.96 faizi) və Şahbuz rayonlarındakı (məzunların 20.00 faizi) ümumtəhsil məktəblərinin məzunlarına məxsusdur.

Türk liseylərinin abituriyentlərinin son iki ildə əldə etdiyi göstəricilər:

№	Liseylərin adı	Abituriyentlərin sayı		Qəbul olunub		Orta bal		500 və daha çox bal topl.
№	Liseylərin adı	2010	11	2010	11	2010	2011	2010	11
1.	Bakı Türk liseyi	60	54	54	42	576.800	575.389	51	43
2.	Bakı özəl türk liseyi	42	46	30	34	516.976	475.152	29	22
3.	"Qafqaz" Azərbaycan-Türkiyə özəl gimnaziyası	47	33	28	20	367.681	384.697	16	10
4.	Bakı Türk Anadolu liseyi	26	26	14	17	409.231	467.692	10	14
5.	Atatürk liseyi	23	19	15	18	374.304	409.586	7	11
6.	“Dədə Qorqud” özəl türk liseyi	49	57	29	39	474.245	404.211	26	17
7.	Naxçıvan türk liseyi	54	59	50	56	541.481	554.305	39	45
8.	Ordubad qız liseyi	27	25	23	21	467.667	458.560	13	10
9.	Şərur türk liseyi	27	53	22	49	498.593	480.943	12	24
10	Gəncə Azərb-Türk. özəl lis.	20	44	11	30	432.200	451.091	9	17
11	Sumqayıt özəl türk liseyi	35	50	17	33	396.600	469.680	13	30
12	Mingəçevir özəl türk liseyi	27	38	19	35	411.889	468.763	9	19
13	Şəki Azərb-Turk. özəl liseyi	34	39	19	27	383.912	421.051	11	14
14	Ağdaş özəl türk liseyi	29	34	14	25	378.586	439.029	9	15
15	Şirvan özəl türk liseyi	30	41	19	27	421.600	409.000	15	12
16	Lənkəran özəl türk liseyi	25	40	21	26	482.280	408.900	13		10
17	Quba özəl türk liseyi	36	41	20	30	401.306	396.024	11		12

Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki liseylərinin abituriyentlərinin son iki ildə əldə etdiyi göstəriciləri:

№	Liseylərin adı	Abituriyentlərin sayı		Qəbul olunub		Orta bal		500 və daha çox bal topl.
№	Liseylərin adı	2010	11	2010	11	2010	2011	2010	11
1.	Fizika, riyaziyyat və informatika təmay.lisey	123	120	75	82	353.984	347.450	33	24
2.	İncəsənət gimnaziyası	80	72	45	40	265.338	258.597	6	8
3.	Bakı Avropa liseyi	42	41	32	36	476.262	448.610	17	14
4.	MİU-nun fizika- riyaziyyat təm.liseyi	11	14	7	7	237.818	199.143	1	0
5.	"XXI əsr" MMC-nin orta məktəbi	6	8	5	6	488.667	417.750	3	1
6.	“Gənc istedadlar” liseyi (BDU)	17	19	15	18	508.118	519.632	11	12
7.	“Dunya” məktəbi (“Xəzər”)	7	13	6	12	453.143	480.923	3	6
8.	Z.Əliyeva adına məktəb	44	156	34	141	461.909	509.115	18	87
9.	Beynəlxalq umumtəhsil məktəbi	2	1	1	0	312.500	192.000	1	0
10	"İntellekt" məktəb-liseyi	44	54	36	47	431.386	413.611	15	16
11	Orta İxtisas Musiqi Məktəbi	65	71	38	44	196.246	171.563	1	0
12	Qərb Universitetinin orta məktəbi	5	1	3	1	271.000	539.000	0	1
13	“Günar" MMC-nin orta məktəbi	2	11	2	8	348.500	352.000	0	2
14	Heydər Əliyev adına lisey	138	126	99	87	411.246	375.349	51	38
15	Humanitar fənlər təmayullu məktəb-lisey	4	13	0	6	48.750	279.846	0	2
16	Humanitar fənlər təm. Internat məktəbi	22	18	8	10	262.864	265.389	3	1
17	Xarici dillər təmay. orta internat tipli gimnaziya	16	30	7	13	206.250	258.000	1	3
18	Humanitar fənlər gimn.	23	27	12	21	364.174	423.037	4	8
19	“Tərəqqi” liseyi	67	54	41	39	295.970	367.833	8	17
20	“Ankara Məktəbi”	39	59	25	47	347.103	382.678	7	16
21	Dövlət Dəmir Yolu Lis.	25	16	13	8	256.160	258.062	1	2
22	Gözdən əlil uşaqlar üçün internat məktəbi	24	19	9	6	186.083	220.474	0	0
23	“Odlar Yurdu” Un-nin orta məktəbi	4	6	1	1	183.500	171.833	0	0
24	Xarici dillər təm. gimn.	67	58	42	42	342.448	340.000	13	10
25	“Elitar” gimnaziya	56	33	45	29	391.214	453.788	18	16
26	BSU-nun Məktəb-Lisey Kompleksi	53	85	34	42	358.509	278.024	13	6
27	Müasir Təhsil Kompleksi	19	18	12	14	316.684	463.722	4	9
28	"Xabad Or Avner" kompleksinin məktəbi	11	4	5	3	277.545	341.750	0	1
29	“Zəngi” liseyi	87	71	62	42	390.529	340.521	30	18
30	Kimya-biologiya təmayüllü lisey	154	148	61	59	308.870	278.520	28	23
31	132-134 saylı Təhsil Kompleksi	-	27	-	15	-	288.667	-	4
32	Beynəlxalq Təhsil Kompleksi	-	42	-	28	-	318.071	-	6