Gövhər Baxşəliyeva Lent.az-a yazır: Hicab məsələsi

Hicab islamın təməl prinsipləri və ilkin şərtləri sırasında yer almır

Hicab mövzusu tarixən mübahisəli, müəyyən dövrlərdə isə hətta qalmaqallı məsələ olub. Qadınların örtülməsi faktına islamdan çox-çox öncə müxtəlif dinlərdə və ölkələrdə rast gəlinir, yəni bu, islamın gətirdiyi və onun inhisarında olan bir məsələ deyil. Məşhur tarixçi və filosof Uilyam Dürant “Sivilizasyia tarixi” adlı çoxcildlik kitabında yəhudilikdə hicabın tətbiq olunduğunu qeyd edib. O, “Talmud”da bunun qanun şəklinə salındığını göstərərək yazıb ki, əgər hər hansı bir yəhudi qadın bu qanunu pozmaq fikrinə düşsəydi, məsələn, başına bir şey örtmədən camaatın arasına çıxsaydı, kişilərlə söhbət edib ucadan danışsaydı və onun səsini qonşular eşitsəydi, onda o qadını başlıq vermədən boşayardılar.

“Tövrat”da, daha konkret desək, “Yaradılış kitabı”nda İbrahim peyğəmbərin zamanında hicaba riayət olunduğuna dair aydın işarətlər var. Məsələn, “Rivqa başını qaldırıb İshaqı görəndə dəvədən düşdü, nökərdən soruşdu: Bizi qarşılamaq üçün çöllüyə gələn bu adam kimdir”.  Nökər: “Ağamdır” – dedi. Rivqa rübəndini üzünə çəkib örtündü”.

İraqda Dariyuşun zamanından (e.ə. VI-VII əsrlər) xüsusən varlı təbəqədən olan qadınlar arasında ciddi hicab qaydaları hökm sürüb. Qədim İranın daş kitabələrində həkk olunmuş şəkillərdə bir nəfər də olsun üzüaçıq qadın görünmür və onların adı çəkilmir.

Beləliklə, qadınların bədənini, başını və üzünü örtməsi bəşər cəmiyyətinin inkişafının müəyyən mərhələsində meydana gələn mədəni-ictimai hadisədir və onun tətbiqi din amili ilə də bağlı olmaya bilər. Bunun səbəblərinə gəlincə, fəlsəfi səbəb kimi güşənişinlik və tərki-dünyalığa meyl, ictimai səbəb kimi təhlükəsizlik və sosial ədalətin olmamasını, iqtisadi səbəb kimi kişinin ailədə hökmranlığı və qadını öz mənafeləri üçün istismar etməsini, əxlaqi səbəb kimi kişinin qısqanclıq hissi və eqoizmini, psixoloji səbəb kimi qadın orqanizmində hər ay təkrarlanan fizioloji prosesin onun yaradılışca kişi ilə müqayisədə nöqsanlı olması barədə təsəvvürləri və həmin proses dövründə onunla ünsiyyətdən çəkinməsini göstərmək olar.    

Dinimizdə hicab

İlkin islamda hicab yox idi. Müsəlman dünyasının, xüsusən şiələrin ən nüfuzlu din alimi və filosoflarından sayılan Ayətullah Mürtəza Mütəhhəri “Hicab məsələsi” adlı kitabında yazır ki, “qəbul etməliyik ki, sonralar ərəblərin təzə müsəlman olan qeyri-ərəb xalqları ilə qaynayıb-qarışması nəticəsində hicab və örpək məsələsi Peyğəmbəri-Əkrəmin dövrü ilə müqayisədə daha da şiddətləndi”. Təsadüfi deyil ki, bir çox müəlliflər hicri tarixin birinci əsrində hicaba o qədər də önəm verilmədiyini, qadın və kişilərin bir-biri ilə görüşdüyünü, küçədə birgə getdiyini, məsciddə birlikdə namaz qıldığını yazıb, yalnız xəlifə II Vəlidin  dövründə (hicri 126-127-ci illərdə) hicabın qanun şəklində tətbiq olunduğunu vurğulayıblar.

Məsələn, Leyli və Məcnun real hadisədir, mən bununla bağlı da ayrıca böyük tədqiqat aparmışam. Onlar VII əsrin ikinci yarısında Səudiyyə Ərəbistanında, Mina vadisi ətrafında yaşayıblar. Onlar açıq görüşüblər və o vaxt hicab olmayıb. Yəni VII əsrin ikinci yarısında da hicab geniş yayılmamışdı. “Peyğəmbər” filminə çoxları baxıb, oradan da görünür ki, ilkin islamda hicab olmayıb. Bəs müqəddəs kitabımızda hicab məsələsi necə əksini tapıb?

“Hicab” sözü “Quran”da bugünkü mənasında deyil, müxtəlif kontekstlərdə əsasən “pərdə” mənasında işlənir. Yalnız bir yerdə – “Əhzab” surəsinin 53-cü ayəsində bu söz qadınlarla, daha dəqiq desək, Peyğəmbərin zövcələri ilə əlaqədar işlənib. Qeyd edilib ki, Peyğəmbərin zövcələrindən bir şey istəyəndə pərdə arxasından istəyin. İslami ədəbiyyatda “hicab ayəsi” dedikdə məhz bu ayə nəzərdə tutulur, onun nazil olma səbəbləri və şəraiti barədə təfsirlərdə geniş izahat verilib.

“Hicab” sözünün indiki, yəni qadın örtüyü mənası ilə bağlı “Quran”da iki ayə var. Bunlar “Nur” surəsinin 31-ci və “Əhzab” surəsinin 59-cu ayələridir. Daha öncə nazil olmuş birinci ayədə deyilir ki, mömin müsəlmanlara de, gözlərini naməhrəmə baxmaqdan çevirsinlər, ayıb yerlərini örtülü saxlasınlar, öz-özlüyündə görünənlər istisna olmaqla, zinətlərini göstərməsinlər, baş örtüklərini yaxalarına çəksinlər, öz ayaqlarını yerə elə vurmasınlar ki, gizlətdikləri zinətlər bəlli olsun. Burada baş örtüyü mənasında “xumar” (daha doğrusu, onun cəm şəkli “xumur”) işlədilib. Həmin örpəyin konkret şəraitlə və ərəb mühiti ilə bağlı olduğunu “Kəşşaf”a istinadən M.Mütəhhəri də qeyd edir. O yazır ki, “ərəb qadınları adətən uzun köynək geyirdilər, onların boğazları açıq qalırdı, boyunları və sinələri örtülmürdü. Başlarına atdıqları örpəklərin uclarını da qulaqlarının arxasından keçirib dal tərəfdə bir yerə yığır və kürəklərinə atırdılar. Belə olan halda onlarıq qulaqları, qulaqlarının dibi, sırğaları, sinələri və boyunları aşkar şəkildə görünürdü. Bu ayə göstəriş verir ki, örpəyin başın dal tərəfində asılı vəziyyətdə sallanan hissələri boyuna və sinənin sağ və sol tərəfdən üstünə atılmalıdır ki, bu hissələr tam örtülsün”.

“Əhzab” surəsinin 59-cu ayəsi daha konkret sosial şəraitlə və ictimai amillərlə bağlıdır. Həmin ayədə deyilir ki, “Ey peyğəmbər! Zövcələrinə, qızlarına və möminlərin arvadlarına de ki, örpəklərini gözlərinə yaxınlaşdırsınlar, bu onların tanınmaları və əziyyətə məruz qalmamaları üçün daha münasibdir”. “Cilbab” sözü çadra, yaxud çarşaf anlamına gəlməkdədir. Burada örpək mənasında “cilbab” (daha doğrusu, onun cəm şəkli “cəlabib”) işlənib.

Bir sözlə, sonralar hesab olundu ki, bütün müsəlman qadınları rəiyyət qadınlarından, cariyələrdən fərqlənmək və onlara kimsənin söz atmaması, sataşmaması üçün hicab taxsalar, daha yaxşı olar. M. Mütəhhəri də təfsirçilərə istinadla bunu yazıb. Bütün bunlar məsələnin konkret tarixi şərait və sosial strukturla sıx bağlı olduğunu göstərməkdədir.

Yeri gəlmişkən, Türkiyənin keçmiş Diyanət İşləri Başqanı, görkəmli ilahiyyatçı alim, professor Əli Bardakoğlu bildirib ki, “Quran” və hədislər qadınların örtülməsini istəyib, amma örtünmənin hansı parça ilə, nə şəkildə olacağını, haradan bağlanacağını bildirməyib. Əli Bardakoğlu qeyd edib ki, bu, artıq insanların zövqünə, bölgəsinə, mədəniyyətinə görə verəcəyi qərardır. Əli Bardakoğlu çarşaf və niqabın dinin əmri olmadığını da vurğulayıb.

İslamın əsl mahiyyəti

Biz heç də hicabın islamda vacib olmadığı təsəvvürünü yaratmaq fikrində deyilik. Sadəcə, iki məsələni qabartmaq istəyirik. Birincisi, hicab məsələsi nə qədər vacib sayılsa da, islamın təməl prinsipləri və ilkin şərtləri sırasında yer almır. İranda nəşr olunmuş “İffət və hicab” adlı kitabçanın müəllifləri də etiraf edirlər ki, hicab islamın mühüm qaydalarından biri olsa da, şübhə yoxdur ki, o, dinin əsaslarından sayılmır, dindarlıq və küfrün hüquqlarını müəyyənləşdirən amil hesab edilmir. Həmin kitabçanın müəllifləri qeyd edirlər ki, islam rəvayətlərində də hicabdan dinin əsası və islamın təməl daşı kimi bəhs olunmayıb, onun üzərində namaz, zəkat, həcc qədər təkid edilməyib.

Yəni müsəlmanlıq hicabdan asılı deyil. İslam əslində nəyi təbliğ edir? Sağlam həyat tərzini, imanı, düzgünlüyü, ədaləti, yüksək əxlaqi keyfiyyətləri təbliğ edir.  Mümkündür ki, hicab taxmayasan, çox yüksək əxlaqi meyarlarla yaşayasan, nəinki hicab taxasan, hicabın arxasında başqa fikirlərə düşəsən. Azərbaycanda nə qədər hicabsız qadınlar var ki, xalq tərəfindən birmənalı olaraq yüksək mənəviyyat  simvolu kimi qəbul edilir. Onlardan Zərifə xanım Əliyeva, Adilə xanım Namazova, Zəhra xanım Quliyeva və digərlərinin adlarını çəkmək olar. Ən yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan qadınlarımız var ki, hicabsızdır, islamın təbliğ etdiyi mənəvi, əxlaqi qayda-qanunlara daha çox riayət edirlər. Bu halda hicabla bağlı hər hansı problemi dini düşüncə və etiqadın əsaslarına təcavüz kimi təqdim edənlərin başqa niyyətlər daşıdığını anlamaq o qədər də çətin deyil.  

İkincisi, “Quran” və hədislərdə azyaşlı qızların hicaba riayət etməsi, örtünməsi kimi göstərişlər yoxdur. Əksinə, bir çox hədislərdə qızların “çarşaba girməsi” üçün yetkinlik yaşına çatmasının vacibliyi vurğulanır. Örnək olaraq Ayişə bint Əbubəkrdən nəql olunan iki hədisi göstərmək də mümkündür. Belə olan halda bəlli qrupların hicabın orta məktəblərə girməsi üzərində təkid etməsi nə dərəcədə düzgündür? Həddi-buluğa çatmamış bir qızın ailə üzvlərinin, qohumlarının təsiri, təzyiqi əsasında örtünməsi dinin tələblərinə uyğundurmu? Axı o uşaq dinin mahiyyətini, “Quran”ın hikmətini nə zaman anlayıb dərk etdi ki, indi də hicaba riayət etsin?

Bura qədər dediklərimiz bir məsələni – mövzunun praktik aspektini də unutmamağı zəruri edir. İstənilən halda hicab məsələsinə tarixi-ictimai şərait nəzərə alınmaqla yanaşılmalıdır. Yuxarıda da qeyd etdik ki, VII əsrdə,  bu əsrə aid mentalitet, psixologiya, sosial-mədəni şəraitdə “Quran”ın müəyyən surələrində hicab məsləhət görülüb. Amma o vaxtdan neçə əsr keçib? Birincisi, bu gün VII  əsrin qayda-qanunları ilə yaşamaq nə qədər düzgündür? İkincisi, köhnə çağlarda – qadınların əsasən evdə oturur, uzağı həyətyanı sahəsinə çalışırdı, qadın başqa yerdə işləmirdi və ona görə də hicab məsələsi nisbətən rahat həllini tapır, sosial-psixoloji konfliktlərə meydan açmırdı. İndi isə qadınlar kütləvi şəkildə ictimai fəaliyyətə, əmək fəaliyyətinə cəlb olunublar, idarələrdə işləyir, dərs deyirlər. Ona görə də hicab qadınlarda müəyyən narahatçılıq yarada bilər.

Başqa dinlərdə də yaranışda qadınlar başı açıq çıxa bilmirdilər, amma zaman keçdi, həmin dini ayinlər bir növ cəmiyyətin inkişafına uyğunlaşdırıldı. Həmin dini ehkamlar cəmiyyətin sosial, iqtisadi, mədəni inkişafına uyğunlaşdırılmayanda cəmiyyətin inkişafında durğunluq yaranır. Müsəlman aləminin bugünkü vəziyyəti həm də o məsələ ilə bağlıdır. Xristian aləmi niyə bu qədər inkişaf edir, modernləşir? Həqiqəti danışaq. Ona görə ki, zaman-zaman həmin xristian dini cəmiyyətin inkişafına uyğunlaşdırılıb, islahatlar aparılıb. Amma islam dininə gəlincə, islahatlar aparmağa çalışan müəyyən qüvvələr olub, amma çox şey əldə edə bilməyiblər. Çünki radikal, mühafizəkar qüvvələr çox güclü olublar və bu gün də güclüdürlər. Məsələn, İranda, ərəb ölkələrində cəmiyyət müasirləşmək istəyir, amma qatı dindarlar da çoxdur. Niyə radikal, mühafizəkar qüvvələr üstünlük qazanırlar? Çünki bu ölkələrdə əhalinin mütərəqqi hissəsi, ziyalılar, dövlət qulluqçuları və digərləri əsasən şəhərlərdə cəmləşib. Amma əyalət bir qədər geri qalmış, yalnız dini təhsil almış insanlardan ibarətdir. Onlar çoxluq təşkil edir və səsvermədə də məlum nəticə alınır.  

Modernləşmə və inkişaf yolunda problem

Təsadüfi deyil ki, XVIII əsrin axırı, XIX əsrin əvvəlindən yeniləşmə dövrü başladı. Bütün Şərqdə böyük yeniləşmə, modernləşmə prosesi getdi. Şərqin ən görkəmli ziyalıları, yazıçıları, ictimai xadimləri, maarifçiləri hicaba qarşı çıxdılar. Çünki artıq hicaba qarşı çıxmaq müasirləşmənin bir əlaməti, dövrün bir tələbi idi, biz qadını qara hicabdan çıxarmalıyıq. Ziyalı ərəblər deyirdilər ki, müsəlman qadınlar ikili məhbəsin məhbusudurlar. Biri ictimai ədalətsizlik, ikincisi də qara hicabdır, qadınlarımızı bu məhbəsdən çıxarmalıyıq, milləti savadlı, ziyalı, yüksək təhsilli, azad görmək istəyiriksə, ilk növbədə o millətə tərbiyə verən ana azad olmalı, hicabdan çıxmalı, kişilərlə bərabər təhsil görməli, yüksək savadı olmalıdır. Bu proses bütün Şərqdə başladı. Onun bir qolu kimi 19-cu əsrdə Azərbaycanda demokrat maarifçi yazıçılar, ziyalılar nəsli də yarandı.

Misirdə də Ədib İshaq adlı yazıçı vardı, onu “Qadınların xilaskarı” da adlandırırdılar. Ədib İshaqın “Yeni qadın”, “Qadının azad edilməsi” romanları çıxdı və bu gün də o romanlar ərəb ölkələrində çox populyardır. Qadın azadlığı, qadınların kişilərlə eyni hüquqlu olması, qadınların ictimai-siyasi həyatda kişilərlə bərabər təmsil olunması uğrunda o vaxtdan başlamış mübarizə bu gün də gedir.

Ötən əsrin 20-ci illəri Orta Şərqdə qadın azadlığı və bu kontekstdə hicabsızlıq uğrunda mübarizənin qızğın çağları olub. Türkiyədə Mustafa Kamal Atatürk, Əfqanıstanda Əmanulla xan, İranda Nəsrəddin şah bu mübarizənin önündə gedirdilər. Maraqlıdır ki, həm Əmanulla xan, həm də Nəsrəddin şah bu işə öz ailə üzvlərindən başlamaqla, cəmiyyətə bir növ nümunə göstəriblər. Digər düşündürücü məqam ondan ibarətdir ki, həmin dövrdə sovet Azərbaycanında da qadınların çadradan xilas olması uğrunda analoji mübarizə gedirdi. Bu onu göstərir ki, həmin mübarizə siyasi sistemlərdən və dövlət quruluşlarından asılı deyildi, obyektiv tarixi inkişafın özünün məntiqi ilə diktə olunurdu, zamanın tələbi idi.

İran parlamenti 1928-ci ildə hicabın qadağan edilməsi barədə qanun qəbul etdi. Bu, İran qadınlarının ictimai həyata sürətli inteqrasiyasına təkan verdi. Sonralar, ötən əsrin 40-cı illərində Məhəmmədrza Pəhləvi din xadimlərinin təzyiqi ilə həmin qanunu ləğv etdi. Bir neçə onillik ərzində İranda hicabı qadağan, yaxud məcburi edən hüquqi baza olmadı. Məsələ bir də 1979-cu il inqilabından sonra gündəmə gəldi. Radikal dini dairələr hicabın məcburi şəkildə tətbiq olunmasına dair çağırışlar səsləndirməyə başladılar. Həmin dövrdə, 1979-cu ilin martında rəsmi “Ettelaat” qəzetində ayətullah Mahmud Taleqani ilə geniş müsahibə dərc olundu. Həmin müsahibə dövlət idarələrində hicabın məcburi tətbiqi hökmünə etiraz idi. Taleqani müsahibəsində deyir ki, hətta müsəlman qadınlara da hicabda məcburiyyət yoxdur, o ki qalsın dini azlıqların nümayəndələrinə. O bildirir ki, islam, “Quran” və din xadimləri qadınların şəxsiyyətini qorumaq istəyirlər, burada heç bir məcburiyyət ola bilməz. Lakin mütərəqqi düşüncəli ruhanilərin səsi tezliklə boğuldu və İranda radikal dairələrin mövqeyi üstün gəldi, ölkədə total hicablaşdırma prosesi başladı. Cəza qanununa “bədhicab” (hicaba riayət etməyən qadınlara şallaq zərbəsi vurulması) barədə bənd salındı, daha sonra bu, həbs və ya cərimə ilə əvəzləndi.

Şərqdə dünyəvi rejimlər, məsələn, Misirdə devrilmiş Hüsnü Mübarək, o cümlədən dünyaya qanlı cəllad kimi təqdim edilən Suriya prezidenti Bəşər Əsədin başında durduğu rejimlər dünyəvi olaraq məqsədyönlü şəkildə ərəb qadınının müasirləşməsi yönündə proqramlar həyata keçirirdilər. Başqa sözlə, qadın azadlığı, kişilərlə bərabər təmsilçiliyə çalışırdılar. Bu ölkələrdə islami təsir çox böyükdür. İndi Misirdə müsəlman qardaşları hakimiyyətə gəlib. Yeni qəbul edilən Konstitusiya artıq şəriət əsasında tərtib olunmuş Konstitusiyadır. Halbuki Hüsnü Mübarək dövründə Misirdə ərəb qadınının inkişafına böyük diqqət yetirilirdi. O başqa məsələdir ki, ölkədə korrupsiya geniş miqyas almışdı. 30 il idi ki, iqtidar dəyişmirdi. Amma dünyəvi rejimlər ərəb qadınının inkişafı üçün böyük işlər görürdü. O fəaliyyət də müəyyən islami dairələrin kəskin etirazına səbəb olurdu. İndi müsəlman qardaşları hakimiyyətə gələndən sonra Misir telekanalında diktor-qadın hicab taxmağa məcbur oldu. Bundan əvvəl qadınlar hicabsız sərbəst şəkildə çıxırdılar, Misirdə çox müasir qadınlar var idi. Misirdəki indiki rejim geriyə doğru bir addımdır. Proses sakitləşməyib, hələ davam edir, cəmiyyətdə kəskin müqavimət var, görək nə ilə nəticələnəcək.

Azərbaycan reallığı

Azərbaycan qadını üçün bu, artıq yaşanmış, keçilmiş mərhələdir, hicab problemi geridə qalıb. Biz böyük nailiyyətlər əldə etmişik. Sovetlər dönəmini tənqid edirik. Düzdür, müstəqilliyimiz əlimizdən alınmışdı, təbii sərvətlərimizə kimlərsə yiyələnmişdi. Amma eyni zamanda sovet dövründə çox böyük yeniləşmə prosesi də oldu. Sovetlər siyasəti SSRİ-yə daxil olan bütün xalqları hansı inkişaf mərhələsində olmasından asılı olmayaraq inkişaf etdirməyə yönəlib. Kütləvi savadlandırma prosesi baş verdi. Yuxarıda danışdığımız ölkələrin çoxunda savadsızlıq hələ də problem olaraq qalır. Bunu Elə Türkiyə barədə də söyləmək olar. Qadının hicabdan qurtulması, kişilərlə bərabərhüquqlu olması sahəsində böyük nailiyyətlər əldə olundu. Azərbaycan 70 il sovetlər hakimiyyətində olduğu dönəmdə Azərbaycan qadını böyük inkişaf yolu keçdi. İndi Şərq ölkələrinin hansında Azərbaycanda olduğu qədər ziyalı, yüksək təhsilli, elmlər doktoru, professor, akademik qadınlar var. Yoxdur! Tək-tək belə qadınlar var, o da çox zəngin ailələrdə. Azərbaycan qadını bu nailiyyətlərini itirməməlidir.

Amma mən eyni zamanda Konstitusiya tərəfindən Azərbaycan qadınına verilmiş hüquqa hörmətlə yanaşıram. Konstitusiyamızda əqidə azadlığı nəzərdə tutulub. İndi hər hansı qadın mütləq hicab örtmək istəyirsə, bu, onun öz seçimidir. Amma yetkinlik yaşına çatmamış qızlara hicab taxdırmaq düzgün deyil. Yuxarıda  qeyd etdiyim kimi, müqəddəs kitabımız Quranda və hədislərdə azyaşlı qızların hicaba riayət etməsi, örtünməsi kimi göstərişlər yoxdur. Çünki o qızlar hələ uşaqdırlar, həyatda öz müstəqil seçimlərini etməyiblər. Əgər o qızlar hicab taxırlarsa, ailədə kiminsə təkidi, təhdidi altında bunu edirlər. Ya ananın, ya bacının təsiri altına düşüb, ya qardaşın təkidi ilə hicab taxırlar. Bu, düzgün deyil. Hicab taxıb-taxmamaq yetkinlik yaşına çatandan sonra qızın müstəqil seçimi olmalıdır. İstəyir taxsın, istəmir, taxmasın. Dövlətin də siyasəti bundan ibarətdir.

 Məktəbli forması var və ona riayət olunmalıdır. Qızlarımız yalnız məktəbi qurtarandan sonra, yetkinlik yaşına çatanda həyatda müstəqil seçim edə bilərlər. Əgər hansısa qız 18 yaşında doğrudan da hesab edərsə ki, mütləq islami qayda-qanunlarla yaşamalıdır, buyursun, onun seçiminə hörmətlə yanaşarıq. Sovetlər dönəmi kimi amiranə şəkildə birdəfəlik hicab taxmağa qadağa qoyulmur ki?!

Mən öz təcrübəmdə bir neçə qıza rast gəlmişəm, hicabla ali məktəbin ilahiyyat fakültəsində təhsil alıblar, ancaq sonra hicabı çıxarıblar. Şəxsən mən xalqın inkişafı nöqteyi-nəzərindən hesab edirəm ki, hicab Azərbaycan qadını üçün keçmiş bir mərhələdir və yenidən geri addım atmağa zərurət yoxdur.

Hicab taxmırsansa, müsəlman deyilsən fikri səhvdir. Hicab taxmayanların müsəlman olmadığını deyənlər VII əsrin qayda-qanunları ilə yaşayan insanlardır. Artıq XXI əsrdir, dünya dəyişir, inkişaf edir, modernləşir. Əgər Azərbaycan bu inkişafdan geri qalmaq istəmirsə, dediklərim nəzərə alınmalıdır...