Azərbaycanda hazırda çiyələk və alçanın mövsümüdür. Yazın gəlişi ilə özlərini süfrəmizə çatdıran bu nemətlər çox gözəldir. Bəs bu ləzzətlərin arxasında hansısa təhlükə dayanırmı? Qiymətlər süni olaraq şişirdilmir ki? Lent.az-ın əməkdaşının bu suallar ətrafında apardığı araşdırmanı təqdim edirik:

Bakıda Çiyələk və Alça: Mənşəyi, Qiymətləri və Təhlükələri

Təhlükələrdən əvvəl bu nemətlərin mənşəyini araşdıraq.

Bakıda Satılan Çiyələk və Alçanın Mənşəyi

Bakı bazarlarında erkən yaz aylarında satışa çıxarılan çiyələk və alça həm yerli istixana təsərrüfatlarından, həm də xaricdən idxal olunur. Cənub bölgələrimiz – Astara, Lənkəran, Masallı, Cəlilabad kimi rayonlar, eləcə də Göyçay kimi mərkəzi bölgələr çiyələk yetişdirilməsi ilə məşhurdur. Məsələn, Lənkəran rayonunda son illər yüzlərlə hektar ərazidə çiyələk əkilir və hətta bu məhsul Rusiya bazarlarına ixrac edilir. Alça isə ölkənin müxtəlif bölgələrində mövcuddur; yazın ilk alçaları Astara-Lənkəran bölgəsindən və ya istixanalardan gələ bilər, lakin açıq sahədə yetişən yerli alçalar daha gec – yay aylarında bazara çıxır.

Mövsümündən əvvəl paytaxtda görünən çiyələk və alçanın bir qismi də idxal məhsullarıdır. Satıcıların bildirdiyinə görə, qış və erkən yaz dövründə Azərbaycana Türkiyə, İran, hətta İraq, Avstraliya və Yeni Zelandiya kimi uzaq ölkələrdən belə çiyələk və alça gətirilir. İdxal məhsullar adətən mövsümdən kənar tələbi qarşılamaq üçün bazara çıxarılır. Məsələn, 2017-ci ildə Bakıda satışda olan iri, parlaq çiyələklərin İsraildən idxal edildiyi xəbəri yayılmışdı. Bu cür xaricdən gətirilən meyvələr ilk yaz günlərində yerli məhsul az olduğu üçün yüksək qiymətə satılır.

Topdansatış və Pərakəndə Qiymətlər (2025)

Hazırda (2025-ci ilin aprel ayı) Bakı şəhərində çiyələk və alçanın qiymətləri mövsüm başlanğıcına uyğun olaraq çox yüksəkdir. Mövsümündən tez yetişən bu meyvələr “əl yandıran” qiymətlərlə satılır. Məsələn, paytaxtda Göyçə alçasının kiloqramı 80 manata, Şəmkir çiyələyinin kiloqramı isə 15 manata təklif olunur. Hətta bəzi lüks marketlərdə idxal ərik kimi digər erkən meyvələr 25 manata qədər qiymətə malikdir. Topdansatış bazarlarında da vəziyyət bənzərdir – istixana məhsulu olan ilk alçalar kiçik qablarda gramla satılır. Bir çox hallarda 100 qramlıq qabda alça 7-8 manata satılır ki, bu da kiloqram üçün 70-80 manat civarında edir. Ümumiyyətlə, yazın ilk alça və çiyələkləri həm topdan, həm də pərakəndə olaraq rekord qiymətlərə malikdir.

Lakin bu qiymətlər sabit qalmır. Mövsüm irəlilədikcə meyvələrin qiyməti kəskin ucuzlaşır. Hər il yazın əvvəllərində müşahidə olunan “fantastik” qiymətlər yay aylarında normala dönür. Məsələn, mart ayında kilosu yüzlərlə manata satılan alça aprel ortalarında artıq onlarla manata, yayın ortasında isə cəmi qəpiklərə düşür. Heç bir digər məhsulun qiyməti alça kimi qısa müddətdə bu qədər enib-qalxmır – demək olar ki, qızıl qiymətindən başlayıb adi meyvə qiymətinə düşür. Çiyələkdə də bənzər trend var: mövsümün əvvəlində baha olan çiyələk məhsulu cəmi bir neçə həftə ərzində dəfələrlə ucuzlaşır. Ötən il Cəlilabad bölgəsində mövsümün əvvəlində 3 manata satılan çiyələyin qiyməti iki həftə sonra 1 manata qədər geriləmişdi. Fermerlər bildirirlər ki, hazırda yığılan çiyələyin topdan satış qiyməti xarici bazar alıcıları üçün 1 manat, daxili bazarda isə 0,8 manat civarındadır. Buna baxmayaraq, rentabellik üçün onların istəyi ən azı 2 manat olması idi. İlin sonuna doğru, yəni mayın sonu və iyun ayında, artıq çiyələk bol olur və bazarda 1-2 manata yerli çiyələk tapmaq mümkündür. Alçanın da iyun-iyul aylarında qiyməti çox aşağı düşür – kiloqramı 50 qəpikdən 1-2 manata qədər (növünə görə) dəyişə bilir.

Digər tərəfdən, yerli məhsullar bahalı olduğu halda bəzi xaricdən gətirilən meyvələr eyni dövrdə daha ucuz satılır. Son dövrlərdə aparılan müşahidələr göstərir ki, bazarlarda Türkiyə və Gürcüstandan gətirilən bir sıra meyvələrin (məsələn, alma, portağal və s.) qiyməti yerli məhsullardan xeyli aşağıdır. Məsələn, idxal alma yerli almadan 2 dəfə ucuz ola bilir. Bunun səbəbləri barədə mütəxəssislər qeyd edirlər ki, Azərbaycanda meyvə-tərəvəz istehsalı üçün təbii şərait yaxşı olsa da, təşkilati problemlər səbəbindən təklif tələbi ödəmir, nəticədə qiymətlər yüksək qalır. Eyni zamanda son illər yanacaq və logistik xərclərin artması da yerli məhsulun maya dəyərini yüksəldir. Bu da qiymətlərin düşməməsində rol oynayır.

Çiyələk və Alçanın Sağlamlıq Üçün Riskləri

İlk baxışdan vitaminlərlə zəngin olan çiyələk və alça insan orqanizmi üçün faydalıdır. Doğrudur, mövsümündə yığılan təzə çiyələk C, A, B qrup vitaminləri, dəmir, fosfor və digər minerallarla zəngindir, immuniteti gücləndirən antioksidant təsirə malikdir. Alça da C vitamini və liflərlə boldur, həzmə kömək edir. Lakin bu meyvələr düzgün istehlak olunmazsa və ya qeyri-sağlam şəraitdə yetişdirilib saxlanılarsa, müəyyən təhlükələr yarada bilər.

1. Pestisid qalıqları və kimyəvi gübrələr: Çiyələk zərif qabıqlı giləmeyvədir və tez-tez zərərvericilərə qarşı dərmanlandığı üçün pestisid qalıqlarını özündə saxlaya bilir. Araşdırmalara görə, çiyələk pestisid qalığı riski ən yüksək olan meyvələrdən biridir – nazik qabığı kimyəvi maddələrin meyvənin içinə asanlıqla nüfuz etməsinə şərait yaradır. Yerli ekspertlər də təsdiqləyirlər ki, tez məhsul almaq üçün bəzi fermerlər dərman və gübrəni normadan artıq istifadə edirlər, bu da məhsulda qalıq şəklində qalaraq insanlarda mədə-bağırsaq pozğunluğu və zəhərlənməyə gətirib çıxara bilər. Yəni, mövsümündən əvvəl yetişdirilən çiyələk və bostan məhsullarında nitratların və digər kimyəvi maddələrin normadan artıq olması riski var. Azad İstehlakçılar Birliyinin sədri Eyyub Hüseynov da xəbərdarlıq edir ki, xüsusən mövsümdən əvvəl süni vasitələrlə yetişdirilib baha satılan alça kimi meyvələr “yetərincə təhlükəlidir” – çünki hətta yay aylarında təbii yetişən meyvələrdə belə bəzən nitrat miqdarı normadan 2-3 dəfə çox olur. Bu cür kimyəvi qalıqlar yuyulmamış məhsullarla orqanizmə daxil olaraq qida zəhərlənməsi riski yaradır.

2. Düzgün saxlanmama və gigiyena: Çiyələk çox tez xarab olan, həssas meyvədir. İsti havada bir neçə saat ərzində belə çürüməyə meyilli olduğu üçün düzgün şəraitdə saxlanılmasa təhlükəli hala gələ bilər. Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) istehlakçılara xəbərdarlıq edir ki, çiyələk mütləq soyuducuda və təmiz şəraitdə saxlanılmalıdır. Əgər çiyələyi aldığınız yerdə antisanitar vəziyyət müşahidə olunursa, yaxud meyvə üzərində kif, əzilmə əlamətləri varsa, belə məhsulu almaqdan çəkinmək lazımdır. Çiyələyi yeməzdən əvvəl bol su ilə yumaq, saplağını təmizləmək, əgər xoşagəlməz turş qoxu gəlirsə və ya dadı kəskin ağız qıcıqlandırırsa, dərhal atmaq məsləhətdir. Çünki bu, artıq meyvənin xarab olmağa başladığını və ya kimyəvi maddələrin çoxluğunu göstərə bilər. Alça da düzgün saxlanmayanda turşuması mümkündür. Xüsusilə, sərin yerdə saxlanmayan alça fermentləşərək içindəki şəkəri spirtə çevirməyə başlayar ki, bu da istehlak üçün yararsızdır. Yadda saxlayın: Təmiz yuyulmamış və uzun müddət açıqda qalmış çiyələk, alça kimi meyvələrdən qida zəhərlənməsi halları mümkündür.

3. Allergik reaksiyalar: Çiyələk allergik xüsusiyyətləri güclü olan meyvələrdən sayılır. Bir çox insanda çiyələk yedikdən sonra dəridə səpgilər, qaşınma və hətta ağır hallarda anafilaktik şok kimi reaksiyalar baş verə bilər. Həkimlər xəbərdarlıq edir ki, xüsusən azyaşlı uşaqlar, hamilə qadınlar və uşaq əmizdirən analar üçün çiyələk (eləcə də alça) rasionda ehtiyatla olmalıdır. Körpə və 2 yaşdan kiçik uşaqlara çiyələk vermək ümumiyyətlə məsləhət görülmür, çünki onların immun sistemi bu allergenə çox həssasdır. Pediatrlar bildirir ki, hazırda (mövsümünün əvvəli olduğu üçün) satışda olan istixana çiyələyi və alçasını uşaqlara vermək düzgün deyil. Bu məhsulların tərkibində böyüdücü kimyəvi maddələr ola bilər və uşaq orqanizmində allergik reaksiyaları kəskinləşdirə, həzm pozuntuları yarada bilər. Ümumiyyətlə, allergiyadan əziyyət çəkən, astma və sədəf xəstəliyi kimi həssas bünyəyə sahib insanların da çiyələkdən uzaq durması tövsiyə olunur. Alçanın turşusu isə bəzi insanlarda mədə qıcqırmasına və ya diş həssasiyyətinə səbəb ola bilər. Xüsusilə, mədə xorası və qastriti olanlara turş meyvələr (alça, çiyələk) tövsiyə edilmir.

4. Süni yetişdirilmə və faydasızlıq: Erkən yazda bazarda olan parlaq, iri çiyələk və alçaların əksəriyyəti istixanalarda süni üsullarla yetişdirilir. Bu zaman məhsulun tez yetişməsi və cəlbedici görünməsi üçün müxtəlif gübrələr, hormon preparatları tətbiq edilir. Nəticədə, zahirən iştahaçan görünsələr də, dad və qida dəyərləri zəif ola bilər. Mütəxəssislər qeyd edir ki, süni yolla, optimal olmayan şəraitdə yetişdirilən meyvələrin “dadı yoxdur”, tərkibindəki vitaminlər də xeyli az ola bilir. Məsələn, normalda çox dadlı olması ilə bilinən çiyələk istixana üsulu ilə qışda yetişdiriləndə sulu, dadsız ola bilir – bunu istehlakçılar da tez-tez şikayət edirlər. Odur ki, hər meyvəni öz mövsümündə yemək həm dad, həm də sağlamlıq baxımından daha doğrudur. Vaxtından əvvəl yetişdirilən çiyələk və alça bəzən orqanizmə heç bir fayda vermir, sadəcə vizual olaraq gözə xitab edir.

Sosial Şikayətlər və Medianın Reaksiyaları

Son vaxtlar çiyələk və alça mövzusu Azərbaycan sosial mediasında və KİV-də geniş müzakirə olunur. İstər qiymətlərin fantastik dərəcədə yüksək olması, istərsə də bu meyvələrin keyfiyyəti ilə bağlı istehlakçı narazılığı tez-tez dilə gətirilir. Sosial şəbəkələrdə paylaşılan fotolar və videolarda bir ədəd alçanın 8-10 manata satıldığı hallar göstərilir – məsələn, Bakının bəzi supermarketlərində alçanın dənə ilə 10 manata təklif olunması böyük səs-küy yaratmışdı. İstifadəçilər belə paylaşımların altında etiraz edərək bunun absurd olduğunu, iki ay sonra eyni alçanın kilosunun 50 qəpiyə düşəcəyini vurğulayırlar. Bir çoxları meyvə almaq üçün sanki “bank krediti götürmək lazım gəlir” deyə ironik şərhlər yazır. Digərləri isə bu meyvələrin tez xarab olmasına və dadsız olmasına diqqət çəkir, “pulumuza da heyfim gəlir, damaq zövqümüzə də” deyə gileylənirlər.

Kütləvi informasiya vasitələri də mövzunu yaxından işıqlandırır. Xəbər saytlarında və televiziya süjetlərində ekspertlər və rəsmi şəxslərdən açıqlamalar alınır, vəziyyət təhlil olunur. Məsələn, Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) istehlakçılara çiyələk yeyərkən ehtiyatlı olmağı tövsiyə edib və bir sıra gigiyenik qaydaları xatırladıb. Digər bir rəsmi qurumun nümayəndəsi Nicat Nəsirli KİV-ə açıqlamasında bazarda satılan iri və parlaq çiyələklərin GMO olmadığını, sadəcə hibrid sortdan ibarət olduğunu, lakin bəzi fermerlərin becərmə zamanı dərmandan həddən artıq istifadə etdiyini bildirib. Onun sözlərinə görə, cəmiyyət arasında yayılmış “iri meyvə = GMO” düşüncəsi əsasızdır, problem daha çox pestisid qalıqlarındadır.

İstehlakçı hüquqlarını müdafiə edən Azad İstehlakçılar Birliyi də mətbuatda və sosial mediada fəal çıxışlar edir. Birliyin sədri Eyyub Hüseynov alçanın və çiyələyin mövsümdən əvvəl satışa çıxarılmasını tənqid edərək insanları ehtiyatlı olmağa çağırıb. O, “mövsümdən sui-istifadə edilərək baha satılan meyvələrin – xüsusilə alçanın – yetərincə təhlükəli” olduğunu vurğulayıb. Eyyub Hüseynov bildirir ki, artıq dördüncü ildir yay mövsümündə bostan məhsullarını xüsusi cihazlarla yoxlayaraq nitrat miqdarının normadan dəfələrlə çox olduğunu müşahidə edir. Onun bu çıxışları sosial şəbəkələrdə geniş yayılaraq insanlara xəbərdarlıq kimi çatdırılır.

Bəzən valideynlər sosial şəbəkələrdə uşaqlarının istəklərini yerinə yetirə bilmədiklərindən, bəzi gənc analar isə hamiləlik zamanı turş alça istəklərinin necə baha başa gəldiyindən zarafatla gileylənirdilər. Bir çox istifadəçi isə alçanın dadının turş, qiymətinin “od” olduğunu qeyd edərək mövcud durumu tənqid edir. Görünür ki, çiyələk və alça təkcə bazarlarda deyil, informasiya məkanında da geniş müzakirə predmetinə çevrilib.

Yekun olaraq, Bakı şəhərində satışda olan çiyələk və alçanın mənşəyi qarışıqdır – erkən dövrdə həm cənub bölgələrimizin istixanalarından çıxan, həm də xaricdən gətirilən məhsullar piştaxtalara çıxır. Qiymətlər mövsüm başında olduqca yüksək olsa da, bir neçə həftə-ay ərzində kəskin şəkildə ucuzlaşır. İstehlakçılar üçün əsas məsləhət meyvələri mövsümündə almaq, alarkən mənşəyinə və keyfiyyətinə diqqət yetirməkdir. Çiyələk və alça ləzzətli və faydalı meyvələrdir, lakin düzgün şəraitdə yetişdirilib saxlanılmadıqda, yaxud həddən artıq kimyəvi müdaxiləyə məruz qaldıqda sağlamlıq üçün risk daşıya bilər. Xüsusilə, azyaşlı uşaqlar və həssas qruplar üçün mövsümi olmayan bu cür meyvələrdən çəkinmək tövsiyə olunur. Sosial mediada səslənən narazılıqlar da göstərir ki, alıcılar həm cibinə, həm də sağlamlığına uyğun olanı seçməyə çalışırlar. Unutmayın: Meyvələrin təbii dadını və faydasını duymaq üçün ən yaxşı yol onları yetişdiyi mövsümdə və doğru yerdən almaqdır.