“İslam Açıq Masada”: I Söhbət

Lent.az yeni layihəyə start verir. “İslam Açıq Masada” layihəsində İslam dininə aid olan, cəmiyyətimiz üçün maraqlı və bir az da indiyə qədər müzakirəsi aparılmayan həm nəzəri, həm praktiki məsələləri ekspertlər, dinşünaslar, siyasi İslamı təmsil edən nümayəndələr, dövlətin din siyasətinin təmsilçiləri, sadəcə imanlı insanlarla müzakirə edəcəyik.

Birinci dəyirmi masanın moderatoru Lent.az-ın baş redaktoru Qabil Abbasoğlu oldu. Müzakirələrdə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin şöbə müdiri Əliheydər Zülfüqarov, “Yeni Nəsil” Jurnalistlər Birliyinin sədr müavini, dini sahədə yazıları ilə tanınan jurnalist Qurban Yaquboğlu, Azərbaycan İslam Demokrat Partiyasının sədri Hacı Tahir Abbaslı iştirak edir.

Lent.az “İslam Açıq Masada” layihəsini həyata keçirməyə qərar verən zaman fikir toqquşmalarının olacağını, hətta müzakirələrin müəyyən mərhələsində arqumenti yetərli olmayan iştirakçıların Dəyirmi Masanı tərk edəcəyini də istisna saymayıb. Çünki din kifayət qədər həssas, incə, həssas və incə olduğu qədər də ona yanaşmada təfəkkür tələb edən bir sahədir. Ancaq ilk Dəyirmi Masada qonaq qismində dəvət olunmuş DEVAMM-ın sədri Hacı İlqar İbrahimoğlunun müzakirənin mahiyyəti barədə məlumat aldıqdan sonra formatı bəhanə edərək, Dəyirmi Masada iştirakdan imtina etməsi gözlənilməz oldu. Amma hər halda, İlqar İbrahimoğlu müzakirələrə qatılmadan Dəyirmi Masanı tərk etdi...


Qabil Abbasoğlu:

- Müasir dünyada İslamın yeri, rolu və vəziyyəti haqqında çox danışılıb. Dəyirmi Masamızda iştirak edən şəxslərin hər biri də bu məsələ haqqında öz fikirləri olan insanlardır. Biz bir daha Azərbaycan cəmiyyətində, daha konkret və real ifadə etsək, Lent.az-ın oxucuları üçün bu məsələlərin maraqlı tərəflərini müzakirə etməyi qərara almışıq. Ona görə də sizləri bura dəvət etmişik. Ancaq öncə Hacı İlqardan soruşmaq istərdim ki, bu müzakirədə niyə iştirak etmək istəmirsiniz?

Hacı İlqar İbrahimli:

- Səbəb format məsələsidir. Bu işə duyğu ilə yanaşıram, amma...

Qabil Abbasoğlu:

- Açığı, gözlənilməz oldu. Siz bu formata dəvətlisiniz, şəxslərin deyil, Lent.az-ın qonağısınız. Bu barədə əvvəlcədən məlumatınız var idi. Gizlətmirəm ki, şəxsən məni çox çətin vəziyyətdə qoydunuz.

Hacı İlqar İbrahimli:

- Mən dünən soruşdum, formatla maraqlandım. O format bu gün yoxdur. Siz necə gözlənilməz vəziyyətə düşdünüzsə, o format olmadığı üçün mən də elə gözlənilməz vəziyyətə düşmüşəm. Optimal həlli də mənim üçün çətindir.

Qabil Abbasoğlu:

- Ola bilər. Amma iştirakçıların heç biri kimlərin iştirak edəcəyi barədə xüsusi şərt qoymayıb.

Hacı İlqar İbrahimli:

- Şərt deyil.

Qabil Abbasoğlu:

- Bu, artıq şərtdir. Məsələni uzatmağa lüzum görmürəm, mövzumuzu davam etdirirəm. İlk mövzumuzu layihəmizin qaydasına görə iştirakçıların ümumi razılığı ilə müəyyənləşdirəcəyik. Məsələn, mən sizə bir mövzu təklif etmək istəyirəm. İslam və onun adətlərini, qaydalarını, hətta ehkamlarını müzakirə etməyə nə dərəcədə icazə var, nə dərəcədə məqsədəuyğundur, nə dərəcədə mümkündür? Bu ümumi ideyadan başlamaq olar. Yaxud, təklifiniz varsa, bu ümumi ideyadan doğan hansısa konkret mövzunun üzərində dayana bilərik.

Qurban Yaquboğlu:

- Mövzu çox mürəkkəbdir. İslamın çoxsaylı məzhəbləri, təriqətləri, fəqihlərini bilən insanlar fikir söyləyə bilərlər. Bu, elə bir sahədir ki, burada hər hansı anlaşılmaz söz, təsadüfi fikir ciddi nəticələrə gətirib çıxarır. Ona görə də bəri başdan ümumi olaraq demək istəyirəm ki, bu tip məsələlərin müzakirəsində, hətta debatların təşkilində də çox konkret olmaq lazımdır. Hətta mən deyərdim ki, bu konkretliyi bir qədər Azərbaycanın vəziyyətinə bağlamaq lazımdır. Yəni bir var ki, ümumi İslam, etiqad problemləri, bir də var ki, lokal olaraq hər hansı bir ərazidə yaşayan müsəlmanların ictimai, hətta siyasi həyatla münasibətləri və bu münasibətlərdəki problemlər. Mən daha çox medianın təmsilçisi kimi özümü görürəm. Bu sahədə bir sıra problemlər ətrafında müzakirə açmaq mümkündür. Ehkamla bağlı məsələyə gəlincə, bunun fikri baxımdan necə olunmasını daha güclü mütəxəssislər və bu işdən agah olan insanlar deyə bilərlər. Məsələn, təəssüf ki, Azərbaycanda fətva vermək və yeri gələndə dini məsələlərə münasibət bildirmək imkanında olan daimi işlək bir qurum, avtoritet yoxdur. Deyə bilərlər ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin nəzdində Qazılar Şurası fəaliyyət göstərir. Amma eyni mütəxəssislər və eyni ekspertlər deyirlər ki, Qazılar Şurası adətən, bayramdan bayrama yığışır, nəticəsi aydın olan bir məsələ ilə bağlı bir qədər simvolik fətva verir, bununla da işini bitmiş sayır. Amma ictimai həyatda çoxsaylı problemlər ortaya çıxır. Tutaq ki, Nardaranda bir nəfərin xalq şairinə çıxardığı ölüm hökmü ilə bağlı məsələ ciddi rezonans doğurdu. O şəxs həbs olundu, 1 il həbs cəzası vermişdilər və bu yaxınlarda da həbsdən azad edildiyi xəbəri yayılıb. Şəxs fətva verdi, deyək ki, belə bir statusa iddia etdi. Bu, xeyli dərəcədə dini nöqteyi-nəzərdən, o cümlədən adi insanlar, hətta jurnalistlər və mənim üçün də mübahisəli idi. Belə bir insan fətva verə bilər, yaxud verə bilməz?

Azərbaycanla bağlı bu tip problemlər var. Bu problemləri araşdırmaq, gündəmə gətirmək, mətbuata çıxarmaq və müzakirə etmək vacibdir.

Qeyd: Söhbətin bu məqamında Hacı İlqar İbrahimoğlu debatı tərk edir.

Qabil Abbasoğlu:

- İkinci görüşdən etibarən bizim müzakirəyə təqdim edəcəyimiz konkret mövzular, planlar var. Sadəcə, birinci görüşümüzdə mənim gözlədiyim, daha doğrusu, ehtiyatlandığım ekspromt vəziyyət alındı. İlk görüşdür, ola bilər ki, hansısa səbəbdən, texniki, yaxud sırf subyektiv səbəblərdən formatda, yaxud müzakirənin özündə problem olsun. Ona görə də qərara almışdıq ki, ilk mövzunu görüşün özündə kimlərin iştirak edəcəyindən asılı olaraq yerindəcə müəyyənləşdirək. Elə məlum oldu ki, mən bir qədər haqlı da olmuşam. İştirakçılarımızdan biri imtina etdi.

Qurban Yaquboğlu:

- Təəssüf ki, səbəbi aydınlaşmadı. Bəlkə şəxsən mənimlə bağlıdır?!

Qabil Abbasoğlu:

- Belə çıxır ki, iştirakçılardan birinin zövqü, yaxud diqtəsi ilə format müəyyənləşməlidir. Mövzu müəyyənləşdirilir, hər kəs gəlib sakit şəkildə sözünü deyə bilər. Bura inanclı insanların gəldiyini bilirik və onların inanclarına da həqarət etmək fikrimiz yoxdur ki, onların qarşısına kafir, yaxud başqa yaraşmayan bir insan, fikir çıxaraq. Bu müzakirələrə qatılanların hamısı inanclı, bilgili insanlar olacaqlar. O insanların bir-birinə hansı iradları var, artıq o məsələnin özü də güman edirəm ki, növbəti müzakirələrimizin birinə çevriləcək. Müzakirələrimizə davam edirik. Qurban müəllim çıxışında avtoritet məsələsi ilə bağlı dediklərimi diqqət çəkdi. O bildirdi ki, Azərbaycanda bu məsələlərlə bağlı söz deyəcək avtoritet yoxdur. Məncə, mövzuya buradan daxil olmaq mümkündür ki, ümumiyyətlə, İslam dini gözübağlı etiqad etməyi tələb edir, yoxsa arada onu dönüb müzakirə də etmək, təftiş də etmək olar?

Hacı Tahir Abbaslı:

- İslam dini insanın həyatında önəmli rol oynayır. İnsanın üzləşdiyi hər bir hadisə zamanı onun qərar çıxarması, hərəkət etməsi fikir əsas olsun. Bu nöqteyi-nəzərdən insan hər şeyi bilə bilmir. İnsanın bunları soruşmaq üçün gedə biləcəyi qapı olmalıdır. İnsan fərdi peyğəmbər olduğu halda Allah bayırdan Məhəmməd peyğəmbəri və “Quran”ı göndərib. Allah istəyir ki, bəndəsi ona müraciət etsin. Yəni hər hansı məsələdə fikirlərini Quranla toqquşdursun, fikrində qələbə çalsın və sağlam hərəkət sistemi əldə etsin. Bu vaxt gərək sağlam düşüncə, sağlam hərəkət, sağlam yaransın, Allahın standartlarına uyğun cəmiyyət yaşam tərzində dəyişiklik etsin , özünün hədəfinə çatsın. Bu halda biz fikir alimləri, yaxud din haqqında məlumatı olan insanların elmi çərçivəsində hərəkət elə bilərik. Biz hər şeydən azad ola bilərik, amma Allahdan azad deyilik. Din özü yol deməkdir, İslam təkallahlılıq yoludur. Yəni insan fikrində vahidləşir, bir yerdən idarə olunur. Hər bir insan, hər bir cəmiyyət bilməlidir ki, onun hərəkətləri qeydə alınır. Bu nöqteyi-nəzərdən, indiki durumda Azərbaycanda bəzi neqativ hallar var. Peyğəmbərləri hasara almış, “İsa, Musa yalnız bizimdir” deyən millətlər var. Bu gün də bir dəstə adam var ki, İslam dininin, həzrəti Rəsulullahın yalnız onlarınkı olduğunu iddia edirlər. Burada bir yanlışlıq var. İslam dini, həzrəti Rəsulullah bəşəriyyət üçün gəlib. Bir dəstə adam da İslam dinini qorxulu bir din kimi təqdim edirlər. Cəmiyyətdə İslam dininə qarşı müsbət əhval-ruhiyyə yaradılmır. Məsələyə daha geniş prizmadan yanaşmaq istəyirəm. Əvvəl də qeyd etdiyim kimi, bəzən insanın fikrə, düşüncəyə ehtiyacı olur. İnsanın evində bir hadisə baş verir, dostunu, yaxınını, əzizini çağırır, yaxud din qapısına gedir ki, tövsiyə alsın. Dinin əsas sütunu təfəkkür, fikirdir. “Quran”da Allah buyurur ki, mən sizə Qədr gecəsini nazil etdim, Qədr gecəsi min aydan əfzəldir. Qədr “fikir” deməkdir. Fikir də plan qurmaq deməkdir. Bir vasitə lazımdır ki, insan yaşadığı dünyada, ölkədə, ailədə ondan bəhrələnə, fikirdə qabağa gedə bilsin. Bu gün təəssüflər olsun ki, cəmiyyət fikirdə hərəkət edə bilmir. Yəni buna şərait yaradılmır. Çıxış yola tapmaq üçün lazım olan hər yeri qaranlıq kimi göstərirlər. Ona görə də cəmiyyət bəlalardan, xətalardan qorunmağın yolunu dində görmür, maddiyyatda görür. Hesab edir ki, ona ailə, ev, iş lazımdır. İnsan bu çərçivədən kənara çıxa bilmir. Belə olanda insan ruhdan düşür. Bunun üçün din alimlərinə, din haqqında baza biliklərə malik insanlara ehtiyac yaranır. Bu gün Azərbaycanda belə şəxslər var. O qədər yüksək səviyyədə olmasalar da, Azərbaycanın indiki durumunda insanların ilkin dini ehtiyaclarını ödəyə bilən din adamları, ruhanilər, oxumuşlar var. Mollanı başda ona görə oturtmurlar ki, görkəmlidir. Ona görə oturdurlar ki, molla camaatı düşündürə bilən böyük fikirlər desin.

Qabil Abbasoğlu:

- Əliheydər müəllim, İslam dini, təlimi gözüyumulu qəbul ediləcək və itaət ediləcək bir din, təlimdir, yoxsa müzakirə oluna bilər?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Mən Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin əməkdaşı olsam da, bu məsələyə dinşünas kimi münasibət bildirəcəyəm. İntellektual, düşünən insan varsa, ətrafda baş verən, hətta Allahla bağlı olan məsələ müzakirə oluna bilər. Quranda bildirilir ki, Allah-təala insanı hər bir məqamda düşünmək üçün yaradıb. Allah-təala insanı istər ətraf mühitlə, istər özü ilə, istər yaradılışı ilə bağlı düşünməyə çağırır. Ancaq burada bir məqam qeyd olunmalıdır. İslamın məntiqinə görə, bu, Tanrının vəhy məfhumu ilə paralel aparılmalıdır. Yəni insan düşünməlidir, amma bunu Tanrının göndərdiyi ilahi mesajın paralelində aparmalıdır. Düşünmək sərbəstdir, amma müəyyən məqamlar var ki, Allah onu müzakirə mövzusuna çevirmir, düşünməyə yer qoymur. Məsələn, İslamın yanaşmasına görə, insan fitrət etibarilə dünyaya inancla gəlir. Yəni insanın qəlbində inanc var, hansısa yaradıcı qüvvəyə inanır. İnsan ətraf mühitdən təcrid olunmuş vəziyyətdə yaşayırsa, kənar təsir və təbliğata ehtiyac olmadan özü-özlüyündə Tanrını dərk edib, anlaya bilər. Lakin düşdüyü şərait, düşdüyü məqam insanı bu və ya digər inancı qəbul etməyə gətirə bilər.

Avtoritetdən söz düşdü. “Quran”da və peyğəmbərin hədislərində İslam əslində hakim ruhani təbəqəni qəbul etmir. Bəs necə oldu ki, tarixi şərait bu sinfi meydana gətirdi? Artıq bu, başqa müzakirə mövzusudur. Dini məsələlərdə incəliyə endikcə hər insanın ağlı, təfəkkürü, düşüncəsi onları araşdıra bilməz, hər insanın buna vaxtı olmaz. Amma tarixdə elə insanlar təbəqəsi formalaşır ki, onlar işlərini dini, hüquqi məsələlərin həllinə istiqamətləndiriblər, Allahın və peyğəmbərin qoyduğu prinsiplər çərçivəsində müəyyən qanunlar da yaradıblar və tarix boyu İslam dövlətləri həmin qanunlarla idarə olunublar. İslam tarixində müəyyən hüquq məktəbləri formalaşıb. İnsanlar bu və ya digər hüquq məktəbini seçmək iqtidarındadırlar. Biz onlara dini terminlə “fəqih” deyirik. Yəni insanlar hüquqi məsələlərdə istədikləri alimin təqlidçisinə çevrilir, o alimin çıxardığı fətvalara da etimad edirlər. Bu, insanın yanaşmasıdır və biz buna hörmətlə də yanaşmalıyıq. Amma islamın əsas bazisində inanc məsələsində bir ayrılıq təfərrüatı yoxdur, bütün alimlər də bunu qəbul edirlər. Sadəcə, tarixi şəraitdə formalaşmış və yaranan mühitlə bağlı alimlərin “Quran” və peyğəmbərlərin hədisləri çərçivəsində çıxardığı fətvalara etimad, onlara inanmaqdan söhbət gedir. İslam aləmində avtoritetlərə də bu prizmadan yanaşmaq lazımdır.

Qurban Yaquboğlu:

- Bilirsiz, əslində məsələ sırf şəriət, islamın nöqteyi-nəzərindən Əliheydər müəllimin dediyi qədər də deyil. Yəni real şəraitə baxsaq, Azərbaycanda bu gün şiə məzhəbi üzrə müqəllidlər Şeyxülislam Allahşükür Paşazadəyə təqlid edirlər, etmirlər? Yəni onun fətvalarına uyurlar, uymurlar? Yoxsa Azərbaycandan kənarda olan müctəhidlərin fətvaları ilə hərəkət edirlər? Bu, Azərbaycanda dini situasiyaya nə dərəcədə təsir edən məqamdır? Azərbaycanda fətva vermək qüdrətinə sahib olan və xüsusən mömin dindarlar tərəfindən qəbul olunan müctəhidlərin olması ilə bağlı problem var. Bundan başqa, Azərbaycanda dini sistemin özü də tam formalaşmayıb. Əgər deyiriksə ki, Azərbaycan geosiyasətində, təhsilində hansısa sistemi qurmalıdır, dini sistemin necə qurulacağı ilə bağlı aydın təsəvvür yoxdur. Din bir lokal hadisə deyil, amma bunu etmək olur. Bugünkü reallıqlarda müxtəlif dini modellər var. Tutaq ki, ərəb, Türkiyə modeli var. Biz əgər lokal Azərbaycan modeli yaratmaq istəyiriksə, Azərbaycan hökuməti belə qərar qəbul edibsə, o halda kompleks işlər görülməlidir. Yəni Azərbaycanda yerli dini təhsil güclənməlidir. Əgər biz Azərbaycanda xarici təhsilin qarşısına sədlər qoyuruqsa, qanunlar qəbul ediriksə, o halda icazə verin, Azərbaycan İslam Universitetini uşaq bağçasından çıxaraq. Yaxın vaxtlara qədər İslam Universiteti uşaq bağçasında yerləşirdi, heç bir bazası yoxdur. O universitetdən tək Yasin-şərfi oxuyan insanlar yox, həm də ən mürəkkəb dini məsələlərlə bağlı suallara cavab verən, cavabları elmi cəhətdən əsaslandıra bilən insanlar çıxsınlar. Lokal Azərbaycan dini modeli yaradılırsa, buna doğru hərəkət etmək lazımdır. Yox, biz hansısa istiqamət götürürüksə, onu da müəyyənləşdirmək lazımdır, bu, Türkiyə, yoxsa İran istiqamətidir.

Hacı Tahir Abbaslı:

- Mən müdaxilə etmək istəyirəm. Peyğəmbərimiz buyurur ki, dini cəmiyyət üçün mürəkkəbləşdirməyin, sadələşdirin. Hər bir işdə gərək mürəkkəbliyə meyl etməyək. Qardaşımız çıxış etdi, mən düşündüm ki, bəzi problemlər var ki, o problemlər İslam olmadığından olub. Biz Qərb dünyasının dinə olan münasibətini görürük. Xristian dinini az qala “hasar”a alıblar, Vatikandan söhbət gedir. Deyirlər ki, siz buradan kənara çıxmayın. Bu gün bizim Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi də eyni funksiyanı yerinə yetirir. Dinimizi aparıb Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi çərçivəsində saxlayıblar. Biz Şeyxülislama bir təklif etdik. Dedik ki, əgər Azərbaycan cəmiyyətində dini məsələlərlə bağlı başqa yerlərə müraciətin edilməsini, xarici ölkələrdəki alimlərə üz tutulmasını istəmirsinizsə, hesab edirsinizsə ki, İrana, Turana müraciət edən insanımız oralı olacaq, qaynar xətt yaradın.

Qurban Yaquboğlu:

- Deyirdilər ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi üçün yeni məscid, iqamətgah tikiləndən sonra gözəl bir sistem yaradacaqlar. İnandırırdılar ki, qaynar xətt olacaq, əlaqələr üçün lazımi infrastruktur yaradılacaq.

Hacı Tahir Abbaslı:

- Biz Şeyxülislama məktubla da müraciət etdik. Dedik ki, Azərbaycan vətəndaşı niyə zəng edib hər hansı dini məsələni İrandan soruşmalıdır? Bu sistemi Allah bizə qoyub ki, insan biliyi alimlərdən alsın. Burada insanın özünün çıxartdığı qərarlar onun özünün zərərinə ola bilər. Məsələn, biz son vaxtlar intihar, qətl hadisələrini, hərbi hissədəki dözümsüzlüyü və s. görürük. Bəzən görürsən ki, ailə daxilində problemlərimizi həll edə bilmirik. İndi bizim qlobal problemlərimiz, Qarabağ məsələmiz, cəmiyyətin saflaşması, kamala çatması, xəstəliklərə qarşı mübarizə aparılması zərurəti var. Alimlərinə müraciət edirik ki, fərd kimi necə namaz qılım? Əgər səhv etmişəmsə, nə edim? Bu iş günahdır, günah deyil? İnsan günahdan qaçmalıdır. Allah Quranda buyurub ki, durduğunuz yerdən mənə tərəf qaçın. İnsan Allaha tərəf pənah aparmalıdır, çünki hər şeyi bilmir, hərə tərəf qaranlıqdadır. İnsan maddi və qeyri-maddi dünya arasında rabitə yaratmalıdır. İnsan bir bədən, din onun ruhudur. Din meh, külək kimi əsir, cəmiyyətdə olan iy-qoxunu aparır. Üzr istəyirəm, külək əsəndə leşlərin iyi-qoxusu çıxır. Leş olanda xəstəlik əmələ gələ bilər, amma küləyin əsməsi xəbər verir ki, filan yerdə xəstəliklər var, onun təcili üstünü örtün. Bu gün həbsxanalara gedək. Həbsxanalarda bizim nə qədər gözəl cavanlarımız var, niyə onlar ora düşüblər? Çünki onların çıxardığı qərarlar səhv olub, nəfslərinə qalib gələ bilməyiblər, oğurluq ediblər və s. Həbsxana xəstəxana, müalicə yeri kimi olmalıdır ki, insanlar orada müalicə olsunlar. Əksinə, insanlar həbsxanada daha çox xəstəlikləri qəbul edir, azadlığa çıxandan sonra bir də həmin xəstəxanaya qayıtmağa möhtac olurlar. Bu yaşam tərzini dəyişmək, zəngin mənəvi həyata çevirməkdə din mühüm rol oynayır.

Qabil Abbasoğlu:

- Bəlkə bu sualım bayaqkı kontekstə daha çox aiddir. Amma mənə elə gəlir ki, bu da vacibdir. Düşünməyin bir təzahür forması yazmaqdır. Qurban müəllim, siz yazarsınız, həm də imanlı, inanclı bir insansınız. Yazı yazarkən inancın tələbləri, qadağaları və ehkamları sizi hardasa dayanmağa, tərəddüd etməyə, özünü müəyyən mənada senzura etməyə vadar edirmi? Yoxsa maksimum dərəcədə jurnalist kimi sərbəst yazırsınız?

Qurban Yaquboğlu:

- İnam həm də psixoloji amildir və o, daimi olaraq insanın içərisində, daxili dünyasında adətən, hökmran rolunu oynayır. Əgər inamda insan səmimidirsə, qayda-qanunlara səmimi surətdə riayət etməyə məcbur və məhkumdur. Amma mən hələ doğrusu belə psixoloji problemlə üzləşməmişəm ki, hardasa dini ehkam və qanunlar mənim yazacaqlarıma həlledici təsir göstərsin. Lakin mən həm prinsip olaraq həm dini azadlığın, həm daxili azadlığın, həm də jurnalist azadlığının tərəfdarıyam. Hesab edirəm ki, bir çox dini məsələləri çəkinmədən, qorxmadan, ancaq müəyyən mənada ehtiyatlı qaydada müzakirə etmək olar. Ehtiyatın bir tərəfi də var ki, Azərbaycan toplum olaraq birməzhəbli deyil. Ona görə heç kəsin inancına toxunmadan yazmaq və məsələləri müzakirə etmək lazımdır. Bu, onsuz da nə vaxtsa baş verəcək. Çünki İslam metafizik düşüncə tərzi və inamdır. Hazırda dünyada, bölgədə, Azərbaycanda baş verən proseslərdə İslam dini bəzən tam gücü ilə, həlledici cizgi ilə, bəzən dəqiq cizgi ilə hər halda iştirak edir. Bunu danmaq, kənara qoymaq mümkün deyil. Ona görə də ən müxtəlif məsələləri müzakirə masasına gətirmək, dindar qardaşlarımızı da bu müzakirələrə, debatlara və fikir müxtəlifliyinə öyrətmək lazımdır. O mənada jurnalistlərin özlərini də Azərbaycan mühitindəki mövcud şəraitə uyğunlaşdırmağa ehtiyac var. Ümumiyyətlə, dinlə bağlı bir çox məsələlər çox qatıdır. Bu, Azərbaycanın özündə də belədir. Azərbaycanda yalnız dindən yazan mətbuat, vaxtaşırı dini mövzulara müraciət edən qəzetlər var. Bir də, ümumiyyətlə, dini mövzulara müraciət etməyən qəzetlər var. Yaxud da dini mövzularda yalnız tənqidçi mövqe tutan mətbu orqanlar mövcuddur. Ən müxtəlif qəzetlər var. Mən hesab edirəm ki, bu məsələlərdə jurnalistlər də, oxucular da, bütün ictimai qüvvələr də səbirlə, dözümlə müzakirələrə açıq olmalıdırlar.

Qabil Abbasoğlu:

- Əliheydər müəllim, sizə verdiyim sual Qurban müəllimə ünvanladığım sualla bir az paralel olacaq. Sualı sizə Dövlət Komitəsinin rəsmisi olaraq vermirəm. Amma həm də o mühitə bələd olan bir insan kimi soruşuram. Dövlət idarəçiliyində, qanun yaradıcılığında şərh, izahat verilməsi, ayrı-ayrı sənədlərin uyğunlaşdırılması zamanı bu sənədləri yazan, yaradan, bu qanunvericilik prosesində iştirak edən insanların iman və inancının buna nə qədər təsiri var? Tutaq ki, Türkiyədə hesab olunur ki, hazırda hakimiyyətdə olan, həm parlament çoxluğunda, həm də icraedici hakimiyyətdə idarə edən qüvvə dini inanca daha çox bağlı qüvvələrdir. Onlar qanun yaradıcılığı prosesində də bu baxışlarını istər-istəməz dövlət idarəçiliyinə ötürürlər. Azərbaycanda bu, müşahidə olunurmu? Ümumiyyətlə, obyektiv olaraq nə vaxtsa müşahidə olunacaqmı?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Ümumiyyətlə, Azərbaycanda dünyəvilik əsas götürülür və qanunların yaradılmasında, həyata keçirilməsində dünyəvilik əsas amildir. Amma təbii ki, hər bir insanın bir inancı var. Hər bir insan da alt yapısında, beynində o inancın təsiri altında qaldığı üçün müəyyən məqamlarda bu və ya digər məsələnin həllində o inanca üstünlük verə bilər. Amma bu, o demək deyil ki, Azərbaycanda bütün insanlar o cür düşünür. 70 il ateizimin mövcud olduğu bir dövlətdə yaşanılıbsa, təbii ki, ateist təfəkküründə olan insanlar da az deyil, bunu etiraf etməliyik. Qurban müəllimin dediklərində də həqiqət var. O baxımdan ki, 70 il ateizim təfəkküründə və təbliğatında olan insanların birdən-birə dini kəsim formalaşdırmaq iqtidarı yoxdur. Bu, normaldır. Zamanla bu olacaqmı? Bu, zamanın işidir. Amma bu istiqamətdə işlər aparılırmı? Aparılır, bunu etiraf etmək lazımdır. Bu gün Bakı Dövlət Universitetində ilahiyyat fakültəsi var, ilahiyyat elmi akademik səviyyədə tədris olunur. Bundan başqa, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin İslam Universiteti var. Bilgi ötürmə səviyyəsində müəyyən çatışmazlıqlar ola bilər. Amma addım atılıb, iş gedir. Gələcəkdə bu cavanların içərisində alim yetişəcəkmi? Mən inanıram ki, yetişəcək. Amma bu, müəyyən zaman tələb edən məsələdir. Azərbaycanda da fətva verə biləcək insanlar formalaşa bilər, bu potensial var. Çünki Azərbaycan tarixən dini fətva verən alimləri ilə öyünüb. Bu istiqamətdə insanların maarifləndiyi də görünür. Amma bir məqam var ki, narahatlıq doğurur. Dindar insanlarda fanatizmə meyl aktivləşməyə başlayıb.

Qabil Abbasoğlu:

- Tutaq ki, dövlət idarəçiliyi prosesində iştirak edənlərin sayı şərti olaraq 1000 nəfərdi. Bunlardan fanatizm dərəcəsi yüksək olanların sayı 501 nəfərə çatanda, yəni üstünlük əldə edəndə nə baş verəcək? Model dünyəvi dövlət modeli, amma dövlət idarəçiliyində iştirak edən insanlar dünyəvi deyil, dini baxışlara malik olsalar, nə baş verə bilər?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Mən elə düşünmürəm ki, o təfəkkürlü insanlar dövlət idarəçiliyində iştirak edə bilərlər. Düzü, proqnoz verməyə də çətinlik çəkirəm. Çünki bu, elə bir sosial məsələdir ki, subyektiv fikirlərdən çıxış edərək 100, 200 il qabağa proqnoz vermək mümkün deyil. Amma o məqamı nəzərə alaraq insanlarda fanatizm ruhunu inkişaf etdirməməyə çağırmaq lazımdır. Çünki tarixdə də müşahidə olunub ki, fanatizm heç bir xalqa, heç bir millətə xeyir gətirməyib.

Qabil Abbasoğlu:

- Hacı, İslamın tələbləri, qaydaları ilə yaşayan bir insansınız. Həyatınızın bütün tərəflərində də onu nəzərə alırsınız. O halda partiya yaratmağa nə ehtiyac vardı? O partiyanın Nizamnaməsinin tələblərinin “Quran”ın tələblərindən fərqi nədir ki? Yaxud sizin partiyaya yığdığınız insanların digər insanlardan fərqi nədir?

Hacı Tahir Abbaslı:

- Ötən əsrin əvvəllərində belə bir məsəl vardı. Deyirdilər ki, avtomobil şeytan əməlidir, ona minmək olmaz. Faktiki müsəlman dünyasına avtomobili haram elan etmişdilər. Bu fətvanı kimlər vermişdi? Kənardan etmişdilər ki, müsəlmanlar maşın sürməsinlər, geri qalsınlar. Sonra dedilər ki, kompüter olmaz, şeytan əməlidir.
Dövlətdə qanunvericilik, hərəkət sistemi var. Cəmiyyət toplum olaraq müəyyən bir sistem çərçivəsində iştirak edir. Bizim partiyanın da Məramnaməsi digər partiyaların Məramnaməsindən heç nə ilə fərqlənmir. Biz burada Amerika kəşf etmirik. Ölkə qanunvericiliyi hansı çərçivədə icazə verirsə, o çərçivədə hərəkət etmək istəyirik. Müxtəlif fikirli insanlar bir yerdə ola da bilməzlər. Fikirlə əməlin vəhdətini qurmaq çətindir. Real hadisələrə uyğun real hərəkət sistemi qurulmalıdır. Bu gün Azərbaycana, cəmiyyətə, ziyalılar təbəqəsinə baxanda görürük ki, çox ciddi problemlər var. O problemlərin həlli də dinlə, dini bilməməklə bağlıdır. Biz bəraət qazandırırıq ki, 70 il ateizm olub. Getdik, fəlakəti gördük. Nəticə nə oldu? Gördük ki, əlifbamız neçə dəfə dəyişdi, bir dəstə o biri dəstəyə düşmən oldu. Bir dəstə adamı bir dəstə adama qarşı qoydular. Bu, ideologiyanın tələbi o idi ki, qardaş bacını tanımamalıdr. Amma dinimiz tapşırır ki, qohum-əqrəba ilə əlaqə saxla. Hətta dostluğu tapşırır. Dostluqla bağlı “Quran”da ayələr var. Tapşırır ki, dostunla ata-ana bir kimi olun, cəmiyyətin bütün təbəqələrini özünüzə qardaş-bacı bilin. Bunun üçün də ürək genişliyi, təlim-tərbiyə, insanların bir-birlərinə sevgi hissi ilə yanaşmaları lazımdır. İndi o müstəvini Azərbaycanda ictimai-siyasi müstəviyə gətiririk. Siyasətlə məşğul olanlar gərək dindarlar olmasın! Niyə? Siyasətdə yalanlar var. Biz yalanları aradan götürmək istəyirik. İslam Demokrat Partiyasının hədəfi nədir? Hakimiyyətə gəlməkmi? Onun yolları var. Məqsədimiz cəmiyyətin maariflənməsidir. İstəyirik ki, özümüz özümüzə rəhbərlik edə bilək. Rəhbərlik evdə, çöldə, işdə, fərqi yoxdur, ədalətli, səxavətli, mərhəmətli olmaq, gözəl əxlaq, mədəniyyət sərgiləmək deməkdir. Biz istəmirik ki, cəmiyyət təbəqələrə bölünsün, birinci, ikinci növ olsun. Din deyir ki, bunlar sənin qardaşındır, yerdə qalanları irəli apar, qabaqda gedənlər bir az geri çəkilsin. İnsanlar bir-biriylə ünsiyyət qura bilsinlər. Ata və oğul arasında dostluq olmasa, oğul gedib başqa yerlərdə dost tapacaq. Gərək ata oğulla dost olsun. Hakimiyyət rəhbəri ata kimi əgər cəmiyyətlə dost olmasa, cəmiyyət özünə başqa yerdə dost axtaracaq. Bu, aşağıdan yuxarı böyük bir hərəkətidir. Burada hamı öz işini görməlidir.

Qabil Abbasoğlu:

- Qurban müəllim, Azərbaycanda islam siyasiləşibmi? Ümumiyyətlə, İslam və islami düşüncə nə qədər inkişaf edib? Yəni təşkilatlar, partiyalar halındadır, yaxud başqa mərkəzlərdən idarə olunur?

Qurban Yaquboğlu:

- Azərbaycanda islamlaşma o həddə çatmayıb ki, siyasi sferaya güclü təsir etsin, yaxud keçid ala bilsin. Ona görə də bu sual sonrakı mərhələlərdə də yox cavabını alır. Bu yöndə vaxtaşırı müəyyən proqnozlar səsləndirilir, müəyyən ehtimallar deyilir. Diqqətdən o da qaçmır ki, bu ehtimalların böyük əksəriyyəti doğrulmur. Düzdür, Azərbaycanda 90-cı illərdən başlayaraq adında İslam sözü olan partiya olub, Hacı Tahirin də partiyasının adında İslam sözü var. Amma bütövlükdə Azərbaycan siyasi həyatını tam əhatə edən və ciddi bir siyasi gücə çevrilən, hakimiyyət iddiası olan, postsovet dövrünün xarakteristikasını özündə əks etdirən qüvvə hələ ki ortaya çıxmayıb. Bunun tarixi səbəbləri də var. Ötən əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olan siyasi İslam çox rəğbət oyatmayan bir şəkildə iflasa uğrayıb, 20-ci ildə ittihadçılar bolşeviklərlə ittifaqa gedib. Görünür ki, bu da müstəqillik dövründə öz təsirini göstərib. Hər halda əsrin əvvəlindəki siyasi islam onun davamçısı qismində, onun bazasında yaradılan siyasi islamın ortaya çıxmasını istisna etdi. Baxmayaraq ki, müsavatçılıq , hətta sosialist ideologiyalar ortaya çıxdı, amma siyasi islam özünə əhəmiyyətli dərəcədə tərəfdar toplaya bilmədi. İndi başqa təsirlər altında siyasi islamın formalaşması ilə bağlı proqnozlar səsləndirilir. Buna bəziləri eksport, başqa yerdən gələn kimi də baxırlar. Tutaq ki, Türkiyənin, İranın və başqa ölkələrin təsirindən söhbət gedir. Nəzərə alsaq ki, İslam tək bir ölkə çərçivəsində hadisə deyil, bu və ya digər ideologiyalar da sərhəd tanımır. Bunları nəzərə alsaq, bu ehtimalların səslənməsi üçün müəyyən əsas var. Amma real şərait hələ ki Azərbaycanda siyasi islamın güclü şəkildə meydana çıxmasını istisna edir. Hələlik ehtimal etmirəm ki, Azərbaycana ixrac yollu ilə gəlmiş siyasi qrup, siyasi islam ciddi dəstək alsın.

Hacı Tahir Abbaslı:

- Siyasi islam terminini qəbul edə bilmirəm. Siyasət ədalət deməkdir, ədalətin bərpası deməkdir. İslam da burada təfəkkürdür. Yəni qaranlıqlara işıq salır. Yəni İslam heç vaxt hakimiyyətə dartınmayıb. İnsanların daxilində enerji yaranır, onu xərcləməyə yer olmur. İman əmələ gəlib, imanlı bir sahə yoxdur. Bu insanlardan istifadə etmək olar ki, həbsxanalara getsinlər, həbsdəkilərlə danışsınlar, onlarda inam, əqidə yaratsınlar. Hərbi hissələrdə əvvələr “zampalit” vardı. Din adamı kimi hərbi hissəyə gedən şəxs xaricə yox, əlbəttə ki, özümüzə xidmət edəcək. Biz azərbaycanlıyıq. Din öyrədir ki, ailənin içərisini düzəlt, sonra çölə çıx. Başlanğıc nöqtə insan özü və əhatə dairəsidir. Sonra qohum-əqrabası, cəmiyyət və bəşəriyyət gəlir.

İnsan öz enerjisini düzgün paylaşdırmalıdır. İnsan enerjisindən, məhəbbətindən ailəsinə xərcləmirsə, o insan naqisdir, cəmiyyətdə liderliyə iddia edə bilməz. İslam bizə öyrədir ki, fərd özü mükəmməlləşsin, şəxsiyyət olsun, üzərində yüksək dərəcədə işləsin və müsbət xüsusiyyətləri özündə cəmləsin. Fikirləri əməl çevrilsin və əməlləri də cəmiyyətdə heç kimə zərər verməsin. Bu nöqteyi-nəzərdən insanlar bəzən bir yerə qalxırlar ki, haqq sözü desinlər. Qrip olan adama bal da versən, acı biləcək, çünki o insan xəstədir. İslamdan küsənlər də bir növ təfəkkürdə xəstədirlər, o insanlar bundan inciməsinlər. Dinimizə görə, düşmən təslim olarsa, ona qarşı heç bir təcavüz olmamalıdır. Hətta yarası varsa, onu sağaltmaq lazımdır. Hətta “La-ilahə-illəllah” deyirsə, onu bağışlamaq olar. Məsələn, biz bilmirik ki, azanın insana nə qədər xeyri var, insanın ruhuna nə qədər müsbət təsir göstərir, nə qədər bəlaların qarşısını alır. İctimaiyyətin sağlamlaşmasında azanın böyük rolu var. İmam Hüseyn məktəbi bizə bir nümunədir, haqq yolunda hər şeydən, hətta 6 aylıq uşağından da keçdi. Bu, fərqli düşüncədir. Fərqli düşüncələrin orta xəttini isə din tapır.

Qabil Abbasoğlu:

- Hacı, Sizin və digər iştirakçıların danışdıqlarından ortaya çıxan mövzular növbəti görüşlərdə ayrıca müzakirə olunacaq. Əliheydər müəllim, insan azadlığı ilə dinin hökmü toqquşur, yoxsa biri digərini stimullaşdırır?

Əliheydər Zülfüqarov:

- İnsan dünyaya gələndə azad olur. Yəni azadlıq ona fitrətən verilir. Amma İslam dininə verdiyi dəyər onun azadlığının məhdudlaşdırılması anlamında da qəbul edilməməlidir. Bu, nə vaxt baş verə bilər? Din siyasiləşəndə. Çünki siyasiləşmiş din müəyyən çərçivədən kənara çıxmamaq şərtiylə, ancaq çərçivə daxilində təbliğat deməkdir. Bu da sonda xoşagəlməz hallara gətirib çıxarır. Dünyada baş verən hadisələrə nəzər salsaq, bu amili aydın görə bilərik. Bunu gizlətməyə ehtiyac da yoxdur. Dinin siyasiləşməsi dinin sərbəst fəaliyyətinə məhdudiyyətlər qoyur. Bu, qəbul olunmalıdır. Din insanla Tanrı arasında əlaqədir. Mən Tanrı ilə əlaqəmi özüm qururam. Məni hansısa bir ideoloji rejim o münasibəti qurmağa sövq edə bilməz. Çünki din həm də məhrəm məsələdir. Son vaxtlar iddialar var, İslamda tarix boyu belə olub ki, insanları dindən dönməyə görə qətlə yetiriblər. Halbuki tarixən İslamın yanaşması belə olmayıb. Çünki İslamda dini dəyişmək vətən xaini olmağa bərabər bir şey idi. O dövrdə dini müharibələr gedirdi. İndi dini müharibələr aktual deyil. “Quran”ın məntiqi ilə yanaşsaq, insana ibadətində və Allah-təalaya münasibətində şəxsi azadlıq verib. Qurana görə istənilən şəxs istənilən dinə ibadət edə bilər. Allah-təala insani bəşəri yaradıb. “Quran”da Allah-təala bildirir ki, mən yer üzərində bəşər yaratdım və ona xəlifəlik verdim. Xəlifəlik nə anlama gəlir? Xəlifəlik dövlət idarəsi kimi nəzərdə tutulmayıb, sırf terminoloji mahiyyətdə idi. Allah-təala deyir ki, insana xəlifəlik, yer üzərində mənim adımdan danışmaq hüququ verdim, insanı yaradaraq ona prinsiplərimi verdim. Oğurluq etmə, zina etmə, kiminsə qarşı haqsızlıq etmə! Bu prinsiplər aşağı-yuxarı səmavi dinlərin hamısına xasdır. Amma özünü necə idarə edəcəksən? İslam belə prinsiplər verməyib. Konkret vəzifə qoymayıb ki, sən necə idarə olunacaqsan. İnsanın idarə olunması öz əlindədir. Ancaq bu zaman Allahın prinsiplərinə tərs düşməmək lazımdır. “Quran”da dövlət idarəçiliyi və hüquqi-sosial məsələlərlə bağlı 30 ayə var. Yəni İslam insanlara genişlik tanıyıb. “Quran”ı oxuyanda bu məntiqi aydın görürük. Amma hazırda hansısa dini siyasiləşdirib müəyyən rejim və baxış çərçivəsində təbliğ etmək, dini çərçivəyə salmaq, qol-budağını yığaraq diktə formasında təqdim etməkdir.

Hacı Tahir Abbaslı:

- Həyat tərzimizə baxanda, sovet dönəmində və ondan sonrakı dövrlərdə də bizim dində olmağımız xristianların və ondan qabaqkıların dində olmaları kimidir. Yəni məsuliyyət, ciddiyyət yoxdur. Bu saat təqdim olunan liberallıq, laqeydlik, biganəlikdir. Din gəlib hər şeyə çərçivə qoyur. Tutaq ki, oğulun ataya münasibəti bir cür, anaya bir cür, qardaşa bir cür, müəllimə bir cür, ictimaiyyətə də bir cürdür. Münasibət hamıya eyni deyil. Hər kəsin öz çərçivəsində məhəbbət olur. Məsələn, mənim evdə 2 oğlum var. Həyat yoldaşım deyir ki, sən onların arasında fərq qoyursan. Deyirəm ki, yox. Bu oğlumdan aldığım nə qədərdirsə, ona münasibətim də o qədərdir. Digərinə münasibətdə də belədir. İkinci oğlumdan tələbim çoxdursa, münasibətim də o çərçivədədir. Çünki onu hərəkətə gətirmək istəyirəm.

Bu gün islamçı demokratlar olaraq bəyan edirəm ki, biz hakimiyyətə gəlmək istəmirik, hakimiyyətə gəlmək hədəfimiz deyil. Hədəfimiz cəmiyyətin sağlamlaşmasıdır.

Qabil Abbasoğlu:

- Hacı, o halda dərnək yaradaydınız...

Hacı Tahir Abbaslı:

- Müasir dövrümüzdə sürət artıb. Maşın, təyyarə, internet var. Bu müstəvidə qoyulanda din bu sürətdən geri qalır. Dərnək yaradanlar var. Bizim islam dininə münasibətimiz xristianların öz dinlərinə münasibəti kimidir. İstəyərəm namaz qılaram, istəyərəm qılmaram... Amma biz deyirik ki, ibadət, “Quran” əhliyik, müsəlmanıq və eyni zamanda bu millətin nümayəndəsiyik, bu ölkənin vətəndaşıyıq. Ölkəmdə problemlər var. Bu texnologiyanı mən bilirəm. İndi kompüterdən, maşından istifadə etməyim? Bizim işimiz düşmənçilik toxumlarının səpilməsinə yox, ünsiyyət qurulmasına xidmət edir. İnsanlar arasında ünsiyyət qurulsun, ədalətli mövqe olsun. Bu müstəvidə yaxşı əməllər edirəm, qardaşların çoxunun da fikirləri dəyişir. Nə qədər siyasilərin içərisində namaz qılanlar ortaya çıxıb? Lap iqtidarda da belələri var. Nə bilirlər ki, namaz qılıb, ibadət etmirlər? Söhbət dini çərçivəyə salmaqdan yox, həddi aşmadan fəaliyyət göstərməkdən gedir. Bu gün biz elə yük götürmək istəyirik ki, ona gücümüz çatsın. Biz bu ölkənin problemlərini görür, onun həlli yolunda çalışırıq. İstəyirik ki, insanlar xəlvətdə olsa da, düşünə bilsinlər. Məsələn, Qarabağ müharibəsi tək Ermənistan-Azərbaycan məsələsi deyildi. Başqa qüvvələr var ki, ermənilərlə azərbaycanlıları qarşı-qarşıya gətirdilər, özləri başqa işlər görürlər. Bizə dəyən yumruğu görürük, düşünən beyni tapmalıyıq. Beyinlə vuruşmaq lazımdır. De-fakto ermənilər bildiyimiz güclə Qarabağı alsalar da, fikirdə bizə qələbə çala bilməyiblər. İnsanlarda fikirdə bir möhkəmlik, qətiyyətlik, torpağa bağlılıq, vətənpərvərlik var. O da Allahdandır. Allah onu bizdən almasın. Biz gücümüz çatan işi görməliyik ki, cəmiyyət sağlamlaşsın.

Qabil Abbasoğlu:

- Qurban müəllim, klassik islamın fəlsəfəsi təftişi və müzakirəni nə dərəcədə yaxına buraxır?

Qurban Yaquboğlu:

- Hamı bilir ki, klassik İslam fəlsəfədən kənar bir şeydir. İslamda elə bir cərəyan var ki, fəlsəfəni tamamilə inkar edən dünyagörüşünü bölüşür. “Quran”ın ayələrində hikmət deyilən bir ifadə var. Bu, təxminən fəlsəfəyə uyğun gəlir. Bundan əlavə, İslam baxmayaraq ki, doqma, ehkamlar əsasında qurulub, amma bilmirəm ki, Allahın hansı hikməti, yazısıdır ki, hətta istihadın qadağan olunduğu sistemin özündə də yeni-yeni istiqamətlər meydana çıxır. Qadağan etməsinə, yaxud bəyənmədiyinə baxmayaraq müxtəlif cərəyanlar meydana çıxır. Sufizm meydana çıxır. Sufizmin də tərkibində şamançılıqdan tutmuş buddizmə, yunan fəlsəfəsinə kimi ən müxtəlif mənaları özündə ehtiva edən təriqətlər var. Ən qəribəsi odur ki, bunlar bir çox hallarda klassik islamla yanaşı yaşaya, dil tapa bilirlər. Düzdür, bəzən münaqişələr də olub. Tez-tez Həllac Mənsurla, yaxud Azərbaycanda çox dəbdə olan, dərisi soyulan Nəsimi fenomeni ilə bağlı misal gətirirlər. Amma mən bildiyim qədər bu məsələdə qatı dindarlar da çox ehtiyatla hərəkət ediblər. Məsələn, mən Həllac Mənsurun həyatı ilə bağlı oxumuşam. Belə versiya var ki, o, mürəkkəb, böyük şəxsiyyət olub. Görünür ki, o, dünyanın pərdəsini o tərəfə adlamaq istəyirdi. Yəni özbaşına baş verməyib ki, kiminsə dərisini soysunlar. Amma bütövlükdə İslamın tarixi göstərir ki, o, harmoniya dinidir. Ən müxtəlif dünyagörüşlərinə, qeyri-müsəlmanlara da müəyyən status verərək, onları dinli qəbul edərək müəyyən harmoniyada yaşamağın tərəfdarı olan dindir. Yetər ki, bu harmoniyanın tətbiq olunması üçün hamı cəhd göstərsin. İndiki Azərbaycan cəmiyyəti üçün də xarakterik cəhətlərdən biridir. Cəmiyyətlərdə dünyəvi, sekulyar bir təfəkkür də var. Sekulyar təfəkkür deyir ki, mən dinə imkan verirəm, amma dindar da bir az sakit otursun. Dinə təkcə ateistlər, cərəyanlar təsir göstərmir. Belə sekulyar dünyagörüş var ki, bəli, biz dinə də, etiqada da yer veririk, qanun və qaydalar tətbiq edərək tanıyırıq, sadəcə, dindar özü müəyyən qanunlar çərçivəsində hərəkət etsin. Bunu Azərbaycan üçün də məqbul variant saymaq olar. Amma hər şeyi ört-basdır etsək, qol-budağını kəssək, dini proseslərdə olan inkişafın dinamikasını görməsək, bu, gələcəyin düzgün proqnozlaşdırılmaması olar. İnkişaf varsa, imkan vermək lazımdır ki, insanlar dini də oxusunlar, lap hənəfiliyi, şiəliyi də, sələfiliyi də bilsinlər. Bundan qorxmaq lazım deyil. Yetər ki, bu insanları müəyyən bir qanuna tabe etdirmək üçün müəyyən bir harmoniya yaradılsın.

Qabil Abbasoğlu:

- Əliheydər müəllim, dövlət o harmoniyada iştirak edirmi?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Dövlət təriqətlər və məzhəblər üstü siyasət aparır. Yəni hansısa təriqətin, məzhəbin təbliğindən söhbət gedə bilməz. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və tarixən mövcud olmuş dini konsepsiyalar, dini qurumlar var və onların fəaliyyəti də müəyyən qanuni çərçivəyə salınmalıdır. Bu, hər bir sivil dövlətdə müşahidə olunur və olunmalıdır. Amma insanları bu və ya digər dinə mənsubluğa çağırmaq, dini mənsubluğu kütləvi təbliğ etmək o qədər də xoş qarşılanmır. Çünki hər insanın öz fikri, əqidəsi, seçdiyi yol var. Azərbaycanda maarifləndirmə sahəsində kifayət qədər addımlar atılır. Amma bunun səviyyəsinin nə qədər yüksək olduğunu demək mümkün deyil. Məsələn, Dövlət Komitəsi özü müəyyən fəaliyyət göstərir, özünün “Cəmiyyət və din” adlı qəzeti, “Dövlət və din” adlı jurnalı var. Eyni zamanda Bakı Dövlət Universitetində ilahiyyat fakültəsi var. O fakültədə nəinki İslam, digər dinlər haqqında kifayət qədər məlumat verilir. Müəyyən universitetlər var ki, orada dinlər tarixi adlı dərslər tədris olunur. Amma bunu sırf şəriət məsələlər səviyyəsinə endirmək, məncə, düzgün deyil. Bir din şəriət incəliyinə qədər təbliğ olunursa, digər dinin ehkamlarına hardasa üstünlük verilmirsə, yaxud hardasa qarşısı alınırsa, bu da yolverilməzdir. Etiqad azadlığı adlanan məfhum var, insanlar etiqadda azaddırlar. İnsanlar istədikləri dini, əqidəni özləri müəyyənləşdirməlidirlər. Bu gün kimsə kiməsə çadra ilə başını örtməsini diktə edirsə, bu, yolverilməzdir. Əgər o insan istəmirsə, onu necə məcbur etmək olar?

Qabil Abbasoğlu:

- Yaxud başını çadra ilə örtmək istəyirsə?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Bu da var. Amma əgər sivil, müstəqil, dünyəvi dövlət qurmuşuqsa, onun qanunlarını da nəzərə almalıyıq. Bu dövlətdə yaşayırıqsa, maaş alırıqsa, həyatımızı bu sosial cəmiyyətlə formalaşdırmışıqsa, bu qanunlar nəzərə alınmalıdır.

Hacı Tahir Abbaslı:

- İslamın gözəl nümunələri var. Nizami, Füzuli, Xəqani kimi şairlərin əsərləri var. “Fərhad və Şirin” əsərində belə bir məqam var. Deyir ki, Fərhad qayaya çatanda yadına Şirin düşər. “Quran”da ayə var, deyir ki, insanların qəlbi daşa dönəndə çox möhkəm olur. Daşdan su çıxır, amma insanın qəlbi daşa dönəndə heç nə çıxmır. Bizə elə bilmişik ki, Fərhad gedib qara qayanı çapıb. Fərhad öz qəlbinin qayasını çapıb ki, oradan çıxan hikmətlə cəmiyyətin xidmətində dursun. Yaxud Fitnə öküzü qaldırmaq üçün məşq edir. Məqsəd orada gücünü göstərmək deyil. Fəlsəfəsi odur ki, insan insanlığı ortaya qoymaq üçün gərək məşq etsin. Hicabın özünün qadın üçün nə qədər böyük əhəmiyyəti var?! Ana uşağın tərbiyəsində həlledici rol oynayır. İbtidai sinif müəllimləri var, söhbətlərinə qulaq asmışam. Fəxarətlə deyiblər ki, filan şagirdim yüksəyə qalxıb. Bu, kompleks hərəkətdir, əxlaq-mənəviyyat dərsidir. Biz özümüz niyə ibadət edirik, niyə dini qəbul etdik? İnsan 70 il ömür xərcləyir, ölüm vaxtı çatanda deyir ki, ey dadi-bidad, səhv yaşamışam. O təəssüflər nə qədərdir? Sovet dövründə məktəbdə oxuyanda bizə təbliğ edirdilər ki, avtobusda yaşlı insan gələndə yer verin. İndi avtobusa minirsən, nə qədər daşürəkli uşaqlar var! Yanında qadın var, başını döndərib baxmır. Yaxşı adam olmaq üçün özümüzü əziyyətə, cəfaya salmalıyıq. İmamların özləri gözəl nümunə olublar. İmam Hüseyn Kərbəladan Mədinyə, oradan Məkkəyə susuz çöllərdə insanları fikirləri ilə bir yerdə aparmışdı. Bu sınaqda onların hamısı öz funksiyalarını yerinə yetirdilər. Bir böyük vardı, yanındakılar da onun sözünə qulaq asırdılar. Vəhdətlik budur. Sabah Qarabağı müharibə yolu ilə almaq istəsək, vəhdətlik yaranacaqmı? Problem ordadır. Həqiqi iman əhli belə vəziyyətdə dövlətə ailə kimi baxır. Sərhəd qorunmasa, biz evimizdə ibadət edə bilmərik. Əgər dövlətdə əmin-amanlıq yoxdursa, evimizdə ibadət edə bilmərik. Hidayət Orucov deyir, gərək azan canlı səslə verilsin. Keçmişdə uca binalar da, mikrofonlar da yox idi. İndi hündür binaların olduğu yerdə, maşınların səsində azan gözəl səslə verilməlidir. Necə ki, müğənnilər gedib səslərini bir yerdə yazdırırlar, fonoqramla oxuyurlar, daha yaxşı zövqlü olmasını istəyirlər. Mən azan səsindən yorulmamışam. Bir səsi olmayan adam kobud səslə azan xətrinə azan versə, camaatı küsdürərik. Azanın gözəlliyinin önəmli təsiri var.

Qabil Abbasoğlu:

- “İslam açıq masada” layihəmizin məqsədinə qayıdıram. Bizim dini sistemimizin, dini düşüncələrimizin açıq masada nə qədər dayana biləcəyi, bizim fikirlərimizin onun qarşısında nə qədər duruş gətirəcəyi məsələlərini götür-qoy etməkdən başlayıb, həm də bu tipli müzakirələrin mümkün və lazım olduğunu, ortaya çoxlu maraqlı həqiqətləri çıxarmaqdır. Hesab edirəm ki, təlim olaraq İslama kompleks yanaşsaq, həm radikal, həm müəyyən mənada islahatçı, liberal tərəflərinə baxsaq, bugünkü formatımızda hələ başlamamışdan əvvəl baş verən inkarçı jest bir az da təbiidir. Bunu da gözləyirdik.

Hacı Tahir Abbaslı:

- İslam dini təsadüfü qəbul etmir. Hər nə varsa, bu, Allahın ssenarisidir. Yusifin peyğəmbərliyi, Züleyxa xanımın 30 il onun məşəqqətlərinə dözməsi. Orada bir səhnə var ki, hakim də, müxtəlif təbəqələr də oradadır. Orada həzrəti Züleyxanı cavanlaşdırmağa qərar verir. Bu səhnəni Allah “Quran”da nəql edir ki, heç bir səhnə təsadüf deyil. Təəssüf etməyək.

Qabil Abbasoğlu:

- Hər kəsin məsələyə öz yanaşması var. Bundan sonra da heç nəyə baxmayaraq, formatı daha geniş qurmaq fikrimiz var. Şəxsən mən hesab edirəm ki, Azərbaycanda İslam mövzusunda danışa biləcək, İslam toplumlarının ağıllı, qabiliyyətli və intellektual təmsilçiləri bu müzakirədə iştirak etdilər, sözlərini dedilər. Hər birinizə təşəkkür edirəm. Birinci görüşümüzdə mövzular açıq saxlanmışdı. Bu, bir növ yazının girişi idi. Uğurlu alındı, hətta mənə bir neçə mövzu verdiniz. Növbəti görüşlərdə də hər birinizdən yenə xahiş edəcəyəm, mövzular üzrə müzakirələr aparılacaq.