Şimali Qafqaz və Dağıstanda türk kimliyi: bölgənin etnik xəritəsi

APA TV-nin “Səsli tarix” layihəsinin növbəti buraxılışı Dağıstan və Şimali Qafqazın etnik xəritəsinə həsr olunub. Çoxlu sayda xalqların bir arada yaşadığı bu coğrafiya dil və etnogenez baxımından son dərəcə fərqli olması ilə seçilir. Türk-islam mədəniyyətinin ağırlıq kəsb etdiyi bu bölgənin türk xalqları haqqında verilən məlumatlar “beyin üçün qida” mahiyyəti daşıyır.

Dağıstan və Şimali Qafqazın aborigen türkləri - Kumıklar

Dövlətlər tarix boyu işğal etdikləri ərazilərdə öz etnik mənsubiyyətinə məxsus xalqları yerləşdirməyə cəhd ediblər. Bu gün Qafqazda yaşayan əhalini antropoloji cəhətdən üç hissəyə bölmək olar. Kavfasyon, yəni Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsi, Kaspi və oğuz irqi - Şimali Qafqazın şərq hissəsi, eyni zamanda, qəribə olsa da, Bolqarıstan, Volqaboyu və  Şimali Qafqazın qərb hissəsində yayılmış Qara dəniz tipləri. Qafqazı antropoloji tiplərdən daha çox, linqvistik bölgü, yəni dil ailələri baxımından təhlil etsək, problemi daha yaxşı anlamaq olar. Şimali Qafqazda yaşayan 52 müxtəlif xalq hansı dil qruplarında təmsil olunublar? Altay dil ailəsinin türk qoluna mənsub olan xalqlar Şimali Qafqazda üstünlük təşkil edir. Şimali Qafqazda yaşayan türk xalqları içərisində əhalinin sayına görə ilk yerdə kumıklardır. Kumıkların xüsusilə, etnogenez baxımından zəngin tarixi var.  Onlar bölgənin sözün əsl mənasında aborigen xalqıdır. Kumıklar Dağıstanın şərq hissəsində - Kasavyurd, Buynaks, Mahaçqala və Dərbənddə yaşayırlar, sayları yarım milyondan çoxdur. Onların bu ərazilərdə mövcudluğu hətta Plininin dövründən belə xatırlanır. Bu bölgədə kumıkların dövlət qurumlarının olması barədə məlumat var.

SSRİ dövründə Şimali Qafqazda ən çox təqibə məruz qalan xalqlar - Qaraçay və Balkarlar

Kumıklardan başqa Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsində qaraçaylar və balkarlar məskunlaşıb. Qaraçaylar və balkarların dilləri eynidir. İstər çar Rusiyası dövründə, istərsə də sovet hakimiyyəti illərində ən çox təqibə məruz qalan xalqlar məhz qaraçaylar və balkarlar idi. II Dünya müharibəsi illərində eynilə Krım tatarları, Məhsəti türkləri kimi, qaraçaylar və balkarlar da guya işğalçı almanlarla “əməkdaşlıq” etdiyinə görə sürgün edilmişdilər. Onlardan qoparılan ərazilər faktiki qonşu respublikalar arasında bölünmüşdü. Məsələn, bugünkü Gürcüstan Respublikasının tərkibində olan Axmeti rayonu qaraçay və balkarların ərazisi olub. Qalan ərazilərdə isə daha çox osetinlər, eyni zamanda Dağıstanın Qafqaz dillərində danışan xalqları məskunlaşdırılıb.

Dağıstanda Azərbaycan türkləri – Dərbənd qacarları

Şimali Qafqaz və Dağıstanda Azərbaycan türklərinin sayı da çoxdur. Azərbaycan türkləri əsasən, Dərbənd və qismən Mahaçqala ətrafında məskunlaşıblar və müxtəlif adlarla tanınırlar. Onlara daha çox terekemeniç, yəni tərəkəmə deyirlər. Dərbənd şəhərində isə azərbaycanlılar qacar adı ilə tanınırlar. Azərbaycanlıların Dərbəndə gəlmə olduğuna dair iddialar gülüncdür. Buradakı azərbaycanlıların, eləcə də kumıkların soykökündə daha çox oğuzlar, qıpçaqlar dayandığı halda, qaraçay və bulqarlarda substrat etnosla yanaşı, supersnat da iştirak edib. Bu səbəbdən onlar bugünkü qıpçaq dil ailəsinə, yəni türk dil ailəsində qıpçaq qoluna daxil edilirlər.

Unudulmuş türk boyu - truxmenlər

Şimali Qafqazda daha bir unudulmuş xalq var. Yalnız xüsusi etnoqrafik ədəbiyyatda truxmenlərin adı çəkilir. Truxmenlər faktiki türkmənlərdir. Bu gün Kərkük, Suriyada yaşayan türkmənlərə etnik pasport verilmədiyi kimi, truxmenlər də bu halla üzləşib. Onlar əsasən, xalq təsərrüfatı ilə məşğuldurlar. Dəqiq sayı ilə bağlı nə sovet hakimiyyəti illərində,  nə də indiki müstəqillik illərində təəssüf ki, məlumat yoxdur.

Suvorovun soyqırımına məruz qalan türklər - Noqaylar

Şimali Qafqazda növbəti türk xalqı noqaylardır. Türk xalqları içərisində ən çox basqıya məruz qalan xalq noqaylardır. Bu xalq daha çox Dağıstanın Tərəkli istiqamətində yaşayır. Vaxtilə Qızıl Orda parçalanandan sonra böyük ərazilərə malik olan, hətta müəyyən dövrdə Krımın bir hissəsində yaşayan noqayların sayı bu gün 105 minə çatıb. Təəssüf ki, rus-sovet tarixşünaslığında bu xalqın etnogenezi yetərincə araşdırılmayıb. Faktiki olaraq, noqayların soyqırımına məruz qalmasının səbəbi bu bölgənin çar Rusiyası tərəfindən işğalıdır. “Məşhur” rus sərkərdəsi Suvorov noqaylara qarşı soyqırımı törətmişdi. Tarix boyu dəfələrlə soyqırımına məruz qalan noqaylar bu gün belə əvvəlki saylarını bərpa edə bilmirlər.

Türk xalqları Şimali Qafqaza nə verib? Şimali Qafqazın türk xalqları bu ərazilərdə yaranmış bir çox imperiyaların, dövlətlərin varisləridir. Bugünkü Şimali Qafqaz türkləri bölgənin qədim əhalisi olan barsillər, savirlər, Böyük Xəzər Xaqanlığının, Türküt Dövlətinin Göytürk dövlətinin qərb qanadının birbaşa varisləridir.

Şimali Qafqazın qafqazdilli xalqları

Qafqazdilli xalqlar ancaq Qafqazda təmsil olunduğuna görə çox vaxt bu cür adlandırılır. Məsələn, türk xalqlarının yayılma arealından fərqli olaraq qafqazdilli xalqların yayılma arealı xeyli məhduddur. Qafqazdilli xalqlar adətən, Dağıstan, Vaynax, Adıq-Abxaz və Kartveli qollarına bölünür. Kartveli qoluna mənsub olan xalqlar əsasən, Qafqazın cənub hissəsində, yəni bugünkü Gürcüstan ərazisində yaşayırlar. Onlar da müxtəlif qollara bölünür: çan, svan, laz, mtiul, xevsur, pşav, kaxetin və s. Şimali Qafqazda isə Kartveli qrupuna mənsub olan xalq yoxdur. Burada yalnız digər 3 qola mənsub xalqlar yaşayırlar. Dağıstan dilli xalqların da özünün bölgüsü var. Avar, Andi, Tsez. Çox təəssüf ki, bəzən həmin Andi və Tsez xalqları ümumi ad altında verilir. Avarlar özlərinə maqdarulal deyirlər. Sovet hakimiyyəti illərindən həmin Andi, Tsez xalqları da süni yolla avarlarla birləşdirilərək avar adını aldılar. Halbuki, dilləri tamamilə fərqlidir. Andi, tsez xalqlarının özlərinin də bölgüləri var. Dağıstan və Şimali Qafqazda xvarşinlər, baquvallar kimi ümumi sayı 1000-1200, 130-150 olan xalqlar da var. Onların dilləri avar dilinə uyğun deyil, ancaq sovet hakimiyyəti illərində süni şəkildə avar adı altında birləşdirilmişdi.

Tabasaranlar, lezgiyarlar, laklar, darginlər, kubaçinlər...

Avar, Andi, Tsez xalqlarından başqa, bu bölgədə tabasaranlar yaşayır. da var. Tabasaranların soykökü ilə bağlı müxtəlif versiyalar var. Bəziləri onların vaxtilə Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən köçürülmüş yəhudilərdən törədiyini iddia etsə də, bugünkü tabasaran dilinin lüğət tərkibinin böyük bir hissəsi türk sözlərindən ibarətdir. Bundan başqa, bölgənin ən çoxsaylı xalqı özlərini lezgiyar adlandıran xalqlardır. Bunlara biz ləzgidilli xalqlar da deyə bilərik. Lakin yenə də linqvistik baxımdan Samur, Qonaqkənd, Qayabudaqkənd, Axtı, Fi, Kruş kimi qollar çox zaman ümumi lezgiyar adı altında birləşsələr də, dillərində müəyyən uyğunsuzluq var. Növbəti böyük xalqlardan biri laklardır. Laklar daha çox Dağıstanın mərkəzində yaşayırlar. Lakların etnogenezi  sovet hakimiyyəti illərində araşdırılıb. Əvvəllər onların hamısı ümumi şəkildə Dağıstan tatarları adlanırdısa, sonradan məlum oldu ki, laklar daha çox qafqazdilli xalqdır. Laklardan sonra ən çoxsaylı xalq darginlərdir. Darginlər də qollara ayrılır. Onlardan biri kaytaxlardır. Kaytaxlar digər darginlərdən fərqlənsələr də, ümumi adla tanınıblar.

Xırda xalqlar içərisində kubaçinlərin də adını çəkmək olar. Onlar  sovet hakimiyyətinin milli siyasəti nəticəsində böyük sovet xalqı yaradılması adı altında süni şəkildə Dağıstanda “titullu” xalqların tərkibinə qatılıb. Dağıstan dilli qrupa daxil olan xalqlardan biri aqullardır. Bunların da dili qonşu xalqlardan hər hansının dili ilə uyğun gəlmir. Parçalanmış 52 xalqdan əksəriyyəti Dağıstan ərazisində məskunlaşıb. Adlarını çəkdiyimiz xalqlar indiki Dağıstanın etnik mənzərəsini özündə əks etdirir.

Vaynaxların türk olmasına dair yanlış iddialar

Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsi isə vaynax dil qrupunda təmsil olunur. Bu dil qrupunda danışan xalqlar naxçolar, kxalqaylar, kistinlər və basbilərdir. Naxçolar bu gün çeçen adı ilə, kxalqaylar isə inquş adı ilə tanınır. Kistinlər və basbilər isə çeçen-inquş xalqı deportasiya olunarkən Gürcüstan ərazisinə yerləşmiş və dilləri daha çox inquş dilinə oxşayan xalqlardır və müsəlmandırlar. Bəzən təəssüf ki, yanlış olaraq dil baxımından vaynax xalqına aid edilən naxçoları, yəni çeçenləri türk hesab etmə meylləri var. Bu yanaşma kökündən yanlışdır. Xüsusilə, türk elmi ədəbiyyatlarında bəzən, nəinki, çeçenləri, inquşları, hətta bütün Qafqaz xalqlarını da türk xalqları kimi təqdim etməyə çalışırlar. Bu da yanlışdır. Çünki dil baxımından vaynax xalqları Qafqaz dil ailəsinə daxildir.

Şeyx Şamil milliyətcə kim olub: türk, yoxsa avar?

Şimali Qafqazın bir çox tarixi şəxsiyyətlərinin etnik mənsubiyyəti ilə bağlı fərqli fikirlər var. Məsələn, Şeyx Şamili türk də hesab edənlər var, avar da. Burada söhbət sözün klassik mənasında avarlardan, yəni maqlarulardan gedir. Hətta etnotoponimlər də bir-birinə qarışıb. Bəzən çeçenlərin özlərinə aid etdikləri Bozqurd toteminə görə də onları türk hesab edənlər var. Etnolinqvistik baxımdan isə nə çeçenlər, nə də inquşlar türk deyillər. Sadəcə olaraq, Şimali Qafqaz regionunda rus ağalığına qarşı mübarizə dövründə istər Şeyx Şamilin, istərsə də Hacı Muradın, istərsə də bölgə əhalisinin türkçə danışması tamamilə mümkün idi. Çünki Qərbi Avropa səyahətçiləri də, tarixçiləri də qeyd edirlər ki, Qafqazda türk dili Avropanın fransız dilidir.  Bu gün avarla ləzgi öz aralarında anlaşmaq üçün rus dilindən istifadə edirsə, min illər boyu türk imperatorluqlarının tərkibində olan Qafqaz xalqları da bir-biri ilə anlaşmaq üçün türk dilindən istifadə etməli idilər. Bu səbəbdən də o dövr tarixçilərinin Şeyx Şamilin türkçə danışmasını qeyd etməsində qeyri-adi heç nə yoxdur.

Çərkəzlər, adıgeylər və kabardinlər: “Parçala, hökm sür” siyasətinin qurbanları   

Qafqaz dil ailəsinə məxsus digər böyük xalqlar qrupunun adı qapqazdır. Çərkəzlər, adıgeylər və kabardinlər özlərinə adıgey desə də, yenə sovet hakimiyyətinin yürütdüyü “milli siyasət” bu xalqları parçalayıb. Sovetlər dönəmində adıqlar ayrı, adıgeylər ayrı, qaraçaylarla çərkəzlər bir, kabardinlərlə balkarlar da ayrı inzibati qurumda təmsil olundular. Bu, faktiki olaraq, qədim Romadan gələn “parçala, hökm sür” siyasətinin sovet hakimiyyəti illərində davamından başqa bir şey deyildi. Vaxtilə azadlıq mübarizəsində iştirak etmiş xalqların hamısı istər çar Rusiyası, istərsə də sovet hakimiyyəti illərində təzyiqə məruz qalmış xalqlardır. O cümlədən, əziyyət çəkən xalqlardan biri adıgey qrupuna məxsus olan xalqlardır. Elə xalqlar var ki, vaxtilə adıgey-abxaz qrupuna daxil olublar, lakin indi tarix səhnəsindən siliniblər. Bunlar içərisində sayları barmaqla ölçüləcək xalqlar da var, məsələn şapsuqlar. Bu xalqı soyqırımı nəticəsində tamamilə məhv ediblər, onların dilində danışan qalmayıb. Əgər Qara dəniz boyu tarixi coğrafiyaya baxsaq, o xalqların verdiyi adlar bu gün də qalır və onların mənasını çox adam başa düşmür. Adıgey, çərkəz və kabardinlərin böyük qismi Qafqaz uğrunda mübarizə gedərkən, xüsusilə Krım müharibəsindən sonra Osmanlı ərazisinə köçürüldü.  Onlar çərkəz adı ilə İordaniyada, Türkiyədə və vaxtilə Osmanlı tərkibində olan bir çox ölkələrdə yaşayırlar.

Şimali Qafqazın Hind-Avropa dil ailəsinə daxil olan nümayəndələri - tatlar və osetinlər

Şimali Qafqazda Altay və Qafqaz dili ailəsindən sonra üçüncü dil ailəsi Hind-Avropa dil ailəsidir. Bu ailənin nümayəndələrinə osetinləri aid etmək olar. Hind-Avropa dil ailəsində isə İran qolu təmsil olunur. Bu qolun təmsilçiləri Xəzər dənizi boyunca vaxtilə Sasani şahları tərəfindən köçürülmüş tatlar və Qafqazın mərkəzi hissəsində yaşayan osetinlərdir. Osetinlər özləri də 3 qola ayrılırlar: diqorlar, tualar və ironlular. Onların içərisində diqorlar xüsusilə seçilir. Onlar həm müsəlmandır, həm də dillərində yetərincə türk sözləri var. Bəzi alimlər, məsələn Laypanov, Miziyev diqorları osetin hesab etmir. Köçürülən xalqların əksəriyyətinin ərazisi təəccüblü olsa da, osetinlərə verilib. Bu gün Osetiyanın xəritəsinə fikir versək, adi gözlə görünür ki, osetinləri birləşdirən dar boğaz kimi yer var. Vaxtilə o ərazilər inquşlara aid idi. Hətta inquşlar bəraət alıb qayıtdıqdan sonra, 70-ci illərdə inquşlarla osetinlər arasında milli savaş çıxmışdı. Təəssüf ki, bu hadisə o zamana sovet hakimiyyəti orqanları tərəfindən gizlədilib.

Şimali Qafqazda türk-islam mədəniyyəti və milli köklərə qayıdış

Bu vəziyyətdə yaşayan xalqlar üçün təbii ki, ümumi dil, mədəniyyət lazımdır. Bu xalqların əksəriyyəti mədəniyyət baxımından islam dininə tapındığına görə, burada təbii ki, türk-islam mədəniyyəti ağırlıq təşkil edir. Hətta bu gün yaşlıların əksəriyyəti danışıq dili kimi yenə də türk dilindən istifadə edirlər. Artıq bir çox türk xalqlarında milli köklərə qayıdış, milli ruhun bərpası kimi tədbirlər görülür.  Bu fəallığı xüsusilə, kumıklar, noqaylar, qaraçaylar, balkarlar arasında görmək mümkündür.   

Dağların yazılmamış qanunları: böyüklərə hörmət, kiçikləri himayə

Mənəvi mədəniyyət baxımından bölgə əhalisinin əksəriyyəti müsəlmandır. Lakin dağların yazılmamış qanunları var. Daima Qafqazı, xüsusilə şimal hissəni tədqiq edən alimləri təəccübləndirən bir məsələ olub. Bu, yerli şivədə adat, yəni adət deyə ifadə olunan sözdür. Qədim türklərdə bu ifadə törə şəklində istifadə olunur. Adatlar yazılmamış qanunlardır: böyüklərə hörmət, kiçiklərə qayğı. Bu, Şimali Qafqaz əhalisi üçün yazılmamış qanundur. Xüsusilə, qocalara hörmət məsələsi. Mənzil inşası zamanı yaşlılara ayrı, uşaqlara ayrı otaq nəzərdə tutulur. Eyni zamanda iqlim şəraitinə uyğun inşa olunmuş qüllə formalı binalar Şimali Qafqaz memarlığının sanki damğasıdır. Xüsusilə, çeçenlər və inquşlarda qüllə tipli tikililər daha geniş yayılıb. Hər bir qüllə qalanı xatırladır. Çünki bölgə hər zaman müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparıb. Bu gün də hər hansı dövlətin orada möhkəmlənməsi qəliz məsələdir. Çünki qafqazlıların bir adəti var. Onlar qılıncla gələni qılıncla, duz-çörəklə gələni duz-çörəklə qarşılayan bir xalqlardır.