Həmid Herisçi: “Mən Murad Köhnəqala ilə bir sırada olan qələm sahibi deyiləm” - MÜSAHİBƏ

Mən onun haqqında ayrıca bir yazı yazmaq, Həmidin Azərbaycan ədəbiyyatına, mədəniyyətinə gətirdiyi yeni nəfəsdən bəhs etmək istəyirdim. Çünki həqiqətən özünün dediyindən daha artıq Herisçini qeyri-adi dərəcədə istedadlı şair-yazıçı, elə o qədər də maraqlı insan hesab edirəm. Özü də bunlar təkcə mənim yox, Həmidi tanıyan dostların, oxucuların, Azərbaycanın bir çox ünlü imza sahiblərinin fikridir. Mən görmüşəm yazı sarıdan kimisə bəyənməyi xeyli çətin olan dostumuz Seymur Baycan “Həmid ağa, mən ölüm, bir şeir oxu” deyibən necə şairimizə dil töküb. Həmid bu baxımdan bütün yaradıcı müəmmalarına, gizlinlərinə baxmayaraq bizim üçün həmişə sevimli şair və sevimli insan olub...

Bu müsahibə onun Təbrizdən sonuncu səfərindən sonra ilk müsahibəsidir. Çalışdım Təbrizin havası canından çıxmamış nə düşündüklərini öyrənə bilim.


İlham Tumas:

- Həmid, xoş gəlmisən. Daha demirəm, həmişə vətəndə, çünki belə baxanda, Təbriz də, Bakı da vətəndir… Əvvəlcə ANS-dən ayrıldın, sonra «Reytinqin qurbanları» yazısını yazdın. Özü də kifayət qədər incik tonda. Sən ANS-in ilk günlərindən orada çalışıbsan, belə demək mümkünsə, oranı quran insanlardansan. Doğrudanmı, reytinq sənə bu qədər zərbə vurdu ki, hətta Bakını tərk elədin? Bəlkə, başqa şeylər də vardı, reytinq sadəcə son damla oldu?

Həmid Herisçi:

- Bilirsən, mən Şimali Azərbaycanda nə qədər işləmək lazımıydısa, o qədər işlədim. Teleşirkətlərin qurulmasından tutmuş, yeni ədəbi nəslin yaradılmasına qədər. İstər televiziyada, istər mətbuatda, istərsə də nəsrdə və poeziyada yeni üslubları, yeni nəzəriyyələri Azərbaycana gətirmişəm. Sən Azad Yazarlar Ocağının yaradılmasında mənim iştirakımdan xəbərdarsan. Yeni dövr Azərbaycan yazıçısı burdan çıxır. Bu gün iqtidar-müxalifət mətbuatında qələm sahiblərinin çoxu Azad Yazarlar Ocağından çıxıb. Mən hətta klip sahəsində çalışmışam və müəllifi olduğum bu kliplər xalq tərəfindən sevilib. Gördüyünüz kimi yeniliyə meylliyəm və həmişə çalışmışam ki, ensiklopedik miqyasda həyatı öyrənim, Azərbaycana yeni təfəkkür növləri gətirim. Məni ən çox sevindirən odur ki, televiziyada, ədəbiyyatda çoxlu sayda tələbələrim olub. Yəni, bu söylədiklərim nə qədər təkəbbürlü görünsə belə, həqiqətdir.

İ.Tumas:

- Elə deyil, Həmid, biz dostlar səni yaxşı tanıyırıq, sənin söylədiklərin də həqiqətdir. Ancaq səni tanımayanlar bəzən hesab edirlər ki, Həmid Herisçi nostalji ilə yaşayır, unudulmaqdan qorxur, ona qiymət verilməməsinin hikkəsini yaşayır…

H.Herisçi:

- Unudulmaq deməzdim. İnsan öz yaradıcılığında, fikirlərində elə yerlərə gedib çıxır ki, ona qiymət vermək hər adamın işi deyil. Mənim fəaliyyətimə qiymət vermək artıq özü ciddi bir işdir. Mən bu illər ərzində o qədər dərin, o qədər qəliz işlərlə məşğul olmuşam ki… Sən də bilirsən, bir dənə Xosserin «Qövs»i ətrafında mənim yazdıqlarım Rusiyanın 45 saytında çap olunub. Mənim verdiyim layihə dövlət başçılarının siyasi danışıqlar masası üzərinə düşüb.

İ.Tumas:

- Necə ki, 1989-cu ildə Qorbaçov səndən sitat gətirmişdi? O vaxt sən deyəsən, Azərbaycanda İslam inqilabından bəhs etmişdin və «Azadlıq» da təkzib vermişdi…

H. Herisçi:

- Əvvəla, mən İslam İnqilabı barədə bir söz işlətməmişəm. Həmin mətn durur. Həmin müsahibədə fikir yürüdürdüm ki, SSRİ-ni dağıtmaq, əslində Türk İslam birliyini dağıtmaqdır. Etiraf edirəm, mən SSRİ-nin dağılmağının tərəfdarı deyildim və indi bu fikrimdə qalıram. Əgər burdan Baltikyanı cümhuriyyətlər, Gürcüstan, Ermənistan çıxırsa, çox gözəl, çıxsınlar, İslam-türk hümmətinin sayı artar, biz slavyanlarla bir yerdə bu ölkəni idarə eləyərik. Mənim bu fikrim onlar tərəfindən İslam təməlçiliyi kimi yozulmuşdu. O dövrdə də Qorbaçova lazım idi ki, ortaya İslam təməlçiliyi məsələsi qoyulsun. Digər tərəfdən müsahibə alan jurnalist də bəzi yerləri kobud şəkildə qabartmışdı.

İ.Tumas:

- Bir dəfə Murad Köhnəqalanın bədbəxt dostumuz İlyas Ərnəfəslə bağlı yazısını oxudum. Xeyli təsirli yazıydı… Sənə elə gəlmir ki, sizin nəslin insanları, məsələn, Murad, İlyas, sən bəxti gətirməyənlərdənsiniz ki, arxanızca da biz gəlirik…

H.Herisçi:

- Yox, mən özümü həmişə dəstədən ayırmışam. Məsələn, məni Köhnəqala ilə bir sırya qoya bilməzsiniz. Baxmayaraq ki, Köhnəqalaya çox böyük hörmətim var, amma mən Murad Köhnəqalayla bir sırada olan qələm sahiblərindən deyiləm. Mən nəsil adamı deyiləm, mən fərdiyyətçiyəm. Mən özümü nə Seyfulla Mustafayev, nə Mir Şahin, nə Vahid Naxış, nə AYO-çular, nə Xalq Cəbhəsi, nə Azərbaycan iqtidarı, yaxud müxalifət məfhumları ətrafında yaradılmış nəsil anlayışı içərisində görmürəm. Mən ilk növbədə özümü həmişə Təbriz fədaisi bilmişəm. Mənim atam Pişəvərinin sağ əli olub. Biz uşaqlıqdan çox ciddi işlərin içərisində olmuşuq. Buna görə də, bizim həyatımız bir az da məxfi olub.

İ.Tumas:

- Təbrizdən yeni gəlmisən. Ümumiyyətlə, indiyə qədər Təbrizdə olmuşdun?

H.Herisçi:
- Bir yazıçı kimi xəyallarımda həmişə Təbrizdə olmuşam. Amma cismən ilk dəfə 1990-cı ildə olmuşam Təbrizdə. Daha sonra 1997-ci ildə atam rəhmətə getdiyi zaman onun yasını vermək üçün getmişəm. Sonuncu dəfə 2000-ci ildə olmuşdum, bir də indi getdim.

İ.Tumas:

- Səfərdən qabaq səninlə görüşmüşdük, açığı dostlar da deyirdilər, mən də o fikirdəydim ki, Həmidə bu mühitdən bir az uzaqlaşmaq, ruhunu təzələməyi lazımdır. İndi maşallah, görürəm, yeni ruhdasan. Təbrizdən ruhunda nə gətirdin?

H. Herisçi

- Mən Təbrizdə elə bir evdə qalırdım ki, şair o evdə qalar. O evin sahəsi cəmi 100 kv.m olardı. Ordan 3 şəhid çıxıb. Özümü nəzərdə tutub, düşünürdüm ki, 4-cüsü də çıxa bilər. Təsəvvür edin ki, Təbrizdəki bütün evlər alınıb-satılıb. Təbriz küçələrində yeganə alınıb-satılmayan, qapısı açılmayan ev varsa, o da bizimkidir…

İ.Tumas:

- Şimal şairi və yazıçısı üçün Güney mövzusu Arazın o tayında qalan vətən torpağı, «yaralı Araz»a yazılan şeirlər, «Gələcək gün», «Dumanlı Təbriz» məsələləridir. Sənin üçün Güney mövzusu nədir?

H.Herisçi:

- Bilirsən, Güney mövzusuna heç vaxt ənənəvi girməmişəm, çünki bu mövzunu çox yaxşı bilirəm. Güney mövzusunun öz romantikası var. Bu gün Şimali Azərbaycanda heç bir mövzu öz romantikasını, sentimentalizmini saxlamayıb. Romantik-sentimental duyğuları itirmək şeirə, ədəbiyyata çox ciddi zərbədir. Ancaq Güney mövzusunda bu duyğuların hamısı var. Mən düşünürəm ki, hər bir azərbaycanlı yazarın bir Təbriz dövrü, Təbriz mövzusu olmalıdır. İndi Azərbaycanda hamı eyni cür yazır. Mən bilirdim ki, Güney haqqında yazanda orijinal yazmışam. Əvvəla mən bəlkə də birinci müəlliflərdənəm ki, həmişə Güney məsələsinin daha çox Almaniya ilə bağlı olduğunu göstərmişəm. Bizimkilər Güneyin Almaniya ilə nə qədər bağlı olduğunu bilmir, amma mənim yazılarımda bu gedir. Bilirsənmi, Təbriz mücahidləri həmişə Almaniyaya xalça satıb, əvəzində silah alıblar. Bu əlaqələri yaradan nəsillərdən biri Herisçi nəslidir. Ona görə də, mən bu mövzuya tamam başqa bir romantizm gətirməliyəm. Düzdü, bir az çətindir, amma bunu bacaracağam. Məsələn, Təbriz Bələdiyyə binasının üzərində 38-ci ildə Hitlerin mühəndisləri tərəfindən tikilmiş Nasist qartalı var. Görünür ki, Nasist rejimi bu binanı gələcəkdə Şərq şöbəsinin mərkəzi kimi düşünüblər. Çünki yuxarıdan baxılanda bina Nasist qartalı formasındadır və bu qartal təsvirləri binanı bəzəyir. Mən dedim ki, bu qartala şeir yazmaq lazımdır. Əvvəla ona görə ki, o qartal özünü qoruyub. İkincisi, o qartal doğrudan da gözəldir. Ona görə də bu mövzuya yeni bir romantizmlə və təzə siyasi təfəkkürlə girişdim. Məsələyə təzə siyasi təfəkkürlə girişməyə isə Şimali Azərbaycan yazıçılarının və siyasətçilərinin gücü çatmaz, ancaq mənim gücüm çatar. Mən sənəd yığan biriyəm. Mənim əlimə İran tarixinin həlledici nöqtəsi olan 1981-ci illə bağlı çox ciddi sənədlər düşmüşdü. Bizdə 20 Yanvar, Qarabağ olayları, Sumqayıt hadisələri kimi İranda da baş verən bir hadisə var ki, bu da 1981-ci il iyun ayının 26-da Ayətulla Behiştinin öldürülməsi ilə bağlıdır. Həmin vaxt orda çox böyük partlayış olub, Ayətulla Behişti yüzdən çox silahdaşı ilə birgə qətlə yetirilib. İranda 2-ci sima olan Behiştinin müəmmalı şəkildə öldürülməsi İran siyasi elitasına dəymiş bir zərbədir. Yəqin, təsəvvür edirsən, o sənədləri təqdim eləyəndə, İranda nələr baş verdi. Çünki indiyə qədər elə bilirdilər ki, bu hadisəni İranda olan hansısa siyasi qüvvələr həyata keçirib. Ancaq mənim əlimdə sənədlər var ki, bu hadisəni Rusiya, İngiltərə və Fransa kəşfiyyatı birləşərək birgə törədiblər. Bu barədə orada mətbuatda geniş materiallarla çıxış elədim.

İ.Tumas:

- Azərbaycanda kifayət qədər tanınmış imza sahibisən. İranda sənə qarşı müəyyən bir maraq, siyasi baxımdan hərəkətlənmələr-filan oldumu?

H.Herisçi:

- Məni orda yaxşı tanıyırlar. Yazdığım müəyyən yazılar var ki, əsasən Güney və bütövlükdə İran tarixinə aiddir. O yazılar onlarda maraq doğurub. Düzdü, üzdə bunu demirdilər. Ancaq İran kimi məmləkətlərdə çox şeylər sözlə deyil, sükutla, baxışla söylənilir. Mən hiss elədim ki, mənə qarşı bir maraq var, ona görə də mənə yeni bir təqdimat lazım idi. Məni bir yazıçı, şair kimi tanıyırlar, ancaq mən istəyirdim ki, İran mətbuatına, İran cəmiyyətinə çatdıram ki, Bakıdan gəlmiş insan təkcə ənənəvi Güney həsrəti, Araz çayı mövzusunda deyil, həm də İran tarixinin çox dərin qatlarına baş vurub yaza bilər. Bu baxımdan, orada şok yaratmaq lazım idi. Özü də deyim ki, İran mətbuatına girmək çox çətindir. Məncə, Azərbaycanda indiyə qədər heç kim bunu edə bilməyib. Heç kim çağdaş İran tarixi haqqında yeni bir yozum təqdim etməyib. Mən orda məşhur bir telejurnalist, 4 kitab müəllifi olan yazıçı kimi təqdim olunurdum. Mənə bu lazım idi. Mən hesab edirəm ki, İranın kitab və mətbuat bazarında müəyyən tədqiqatlar çap elətdirmək lazımdır. Azərbaycan yazarları özlərini ənənəvi mövzulardan kənara çıxıb, daha ciddi mövzulara müdaxilə edə biləcək imza sahibləri kimi tanıtmalıdırlar. Mən buna müəyyən qədər nail oldum.

İ.Tumas:

- Sənin səfərin vaxtı «Lent.az» Təbrizə getməyinlə bağlı informiasiya verdi. İlhamiyyə xanım bildirmişdi ki, Həmid Təbrizdə ata yurdunu qaydaya salmağa gedib, ola bilsin, ailəliklə ora köçək. Belə bir fikrin varmı?

H.Herisçi:

- Yenə təkrar edirəm, hər bir Azərbaycan yazıçısının Güney dövrü mütləq olmalıdır. Məncə bütöv Azərbaycana gedən yol, ilk növbədə bütöv Azərbaycan ədəbiyyatından başlayır. Gəlin, onu da nəzərə alaq ki, 60-cı illərin yazıçılarına qədər Güney-Quzey mövzusu vəhdətdə olub. Böyük epik bir təfəkkürə yiyələnmək həm də Azərbaycanı Güneyli-Quzeyli bir yerdə görmək, onun tarixini, mədəniyyətini, poetikasını bir imzada, bir nəfəsdə izhar eləməkdir. Yaradıcılığında Güney olmayan yazarın epizmi, vüsətkarlığı da yoxdur.

İ.Tumas:

- İranda azərbaycanlılarla bağlı hansı problemlər var?

H.Herisçi:

- Mənə elə gəlir ki, Güney Azərbaycanda Babəkdən üzü bəri gələn inqilab ənənəsi var. Bu sonradan İslam inqilabıyla birləşib. İslam inqilabı azərbaycanlılara imkan verib ki, farslarla yanaşı özlərini bərabər hüquqlu müsəlman kimi görsünlər və hətta bundan istifadə ediblər.

İ.Tumas:

- Deməli, sən bizlərdə Güneylə bağlı səslənən tənqidi fikirlərlə razı deyilsən?

H.Herisçi:

- Bəli, mən razı deyiləm. Deyərdim, İslam inqilabı azərbaycanlı təfəkküründə baş verib və bu inqilab imkan verib ki, İranda müəyyən vəzifələrə, sahələrə sahib olsunlar. Bilirsən, biz İranla münasibətlərə məhkumuq. Bilirəm ki, müsahibəmin bu yeri Azərbaycanda müəyyən dartışmalara səbəb ola bilər, ancaq gəlin gerçəkliyi nəzərə alaq. Bizim getdiyimiz o tərəf İran İslam Cümhuriyyəti adlanır.

İ.Tumas:

- Sənin səfərin vaxtı mətbuatda İrana hücum gününün artıq dəqiqləşdiyi barədə materiallar getdi. Ümumi ab-hava necəydi? Narahatlıq-filan vardımı?

H.Herisçi:

- İranda çox böyük ideoloji çatışmalar dövrü olub. İndisə bu ölkə çox çətin bir mühasirə vəziyyətində yaşayır. Məncə, artıq bu ölkənin müəyyən bir militarizm dövrü başlayıb. Hətta mənə elə gəldi ki, bütün bu ideoloji işlər orda keçmişdə qaldı. Ölkənin hərbiləşdirilmiş dövrü başlayır. İran bütün gücünü atom sənayesinə verib. Necə ki, vaxtı ilə gücünü İslam ideologiyasının oturuşmasına vermişdi, indi də bütün gücünü atom sənayesinə yatırır. İranda müharibə bizim üçün də böyük zərbə ola bilər. Ən azından, Azərbaycanın sərhədindədir. Həmçinin İranda müharibənin başlanması oradakı mövcud demokratik institutların da ləğvi deməkdir. Müharibə daha çox faşistləşməyə, rejimləşməyə gətirib çıxara bilər.

İ.Tumas:

- Səncə, bu məsələdə ədəbiyyat adamlarının üzərinə nə kimi yük düşür?

H.Herisçi:

- Təəssüf ki, Azərbaycan yazıçıları Təbrizə az gedirlər. Daha çox getsələr yaxşıdır. Bəlkə də mən ilk qaranquş idim. Artıq yollar da açıqdı, heç bir problem yoxdur. Gedib, baxıb, öyrənmək və Təbrizi bir ədəbi qəhrəman kimi yaradıcılığımıza gətirmək lazımdır. Şərt deyil ki, orda qalasan. Bu gün bir azərbaycanlı Təbrizdə də yaşaya bilər, Bakıda da. Yolların açıq olması bu imkanı yaradır. Mənim Təbrizə gedib-gəlməyim ədəbiyyat xidmətidir. Mən ilk növbədə ədəbiyyata xidmət eləmək fikrindəyəm. Ədəbiyyatı bütün bu siyasətlərdən, siyasi alverlərdən üstün bilirəm. Bu tayda da, o tayda da yazıçılarımızın siyasətə qoşulmağı onların yaradıcılığına, bədii istedadlarına mənfi təsir göstərir. İstəməzdim, bizim yazıçılar Güneydə baş verən hadisələrlə bağlı siyasiləşsinlər. Yaxşı olardı, şeir, nəsr yazsınlar, bədii təfəkkürün gücünü göstərsinlər. Bizə böyük yazıçılar lazımdır. Siyasətçilərə də məsləhət görərdim ki, bizi öz oyunlarınıza qatmasınlar. Nə Quzeydə, nə də Güneydə...

Söhbəti qələmə aldı: AYSEL