Staj paradoksu: İlk iş üçün təcrübə tələbi niyə yanlışdır?

Bəzi istisnalar xaricində iş yerlərində iş təcrübəsinin tələb edilməsi düzgün hesab edilməməlidir.

“Hər vəzifəyə ən azı 2–3 illik təcrübə” tələbi çox vaxt həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan səmərəsizdir.

İlk növbədə qeyd edək ki, rəqəmsal iqtisadiyyatın dinamikası təcrübə göstəricilərini sürətlə köhnəldir. Bunu 1000-dən çox qlobal şirkətin iştirak etdiyi Dünya İqtisadi Forumu “Gələcəyin İşləri 2025” hesabatı da təsdiqləyir: yaxın onillikdə 170 milyon yeni peşə yaranacaq, lakin onların böyük hissəsi konkret illərlə ölçülən “staj”dan deyil, çevik bacarıq portfelindən asılı olacaq.

Mənbə: https://www.weforum.org/stories/2025/01/future-of-jobs-report-2025-jobs-of-the-future-and-the-skills-you-need-to-get-them/?utm_source=chatgpt.com

Eyni tendensiya vakansiyalarda da görünür. "Indeed"-in 2025-ci il iş bazarı araşdırmasına görə, ABŞ-da “mütləq X il iş təcrübəsi” şərti yer alan elanların payı 2022-ci ilin oktyabrındakı 40 %-dən 2024-cü ilin oktyabrında 32,6 %-ə düşüb; 2025-də rəqabət artdıqca bu payın daha da azalacağı gözlənilir.

Mənbə: https://www.hiringlab.org/2024/12/10/indeed-2025-us-jobs-and-hiring-trends-report/?utm_source=chatgpt.com

Korparativ səviyyədə böyük brendlər də tələbin əsassız olduğunu anlayır. IBM iş elanlarının yarısından çoxunda həm dərəcə, həm də illik təcrübə bəndlərini silərək müxtəlif təbəqələrdən namizəd sayını və keyfiyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırdığını bildirir.

Mənbə: https://www.skillsspeak.org/quotes/ibm-1?utm_source=chatgpt.com

"Forbes"-in 2024-cü ilin sonundakı sorğusunda isə işəgötürənlərin 90 %-i “bacarıq əsaslı” seçimin yanlış işə qəbul riskini azaltdığını etiraf edib.

Mənbə: https://www.forbes.com/sites/cynthiapong/2024/12/26/90-of-companies-make-better-hires-based-on-skills-over-degrees/?utm_source=chatgpt.com

Dövlətlər də oxşar yola çıxır. ABŞ-ın Vaşinqton ştatı 2024-cü ilin martında qanun qəbul edərək ştat xidmətində artıq yalnız zəruri hallarda dərəcə və çoxillik təcrübə tələb edə bilər; qalan hallarda namizədin real bacarığı əsas meyardır.

Mənbə: https://www.businessofgovernment.org/blog/skills-based-hiring-smashes-through-%E2%80%9Cpaper-ceiling%E2%80%9D?utm_source=chatgpt.com

Bununla belə, süni intellektin sürətli inteqrasiyası bəzən paradoks yaradır: startaplar və böyük texnologiya şirkətləri bəzi sahələrdə junior vəzifələri avtomatlaşdırdığı üçün hazırda “hazır mütəxəssis”ə üstünlük verir – bu da Silikon Vadisində gənclərin iş tapmasını çətinləşdirib.

Mənbə: https://www.businessinsider.com/silicon-valley-idolize-youth-ai-changing-tech-hiring-signalfire-genz-2025-5?utm_source=chatgpt.com

Uzunmüddətli perspektivdə isə, erkən-karyera kadrlarının yetişdirilməməsi kompetensiya borusu (“pipeline”) probleminə səbəb olur.

Azərbaycan kontekstində tələbələrin və yeni məzunların “təcrübə tələbi”nə ilişib qalmaması üçün iri işəgötürənlər (məsələn, Azercell) və universitetlər müxtəlif təcrübə proqramları ilə körpü rolunu oynayırlar.

Mənbə: https://www.azernews.az/nation/190957.html?utm_source=chatgpt.com

Amma özəl sektorda vakansiyaların əksəriyyəti hələ də 1–3 illik staj istəyir ki, bu da gənclərin rəsmi işə başlamasını ləngidir.

Beləliklə, balans budur:

Yüksək riskli və ya tənzimlənən vəzifələr (məsələn, maliyyə nəzarəti, tibbi xidmət, yüksək dövlət idarəetməsi) təcrübə tələb edə bilər – çünki səhv çox baha başa gələ bilər.

Qalan sahələrdə bacarıq-əsaslı seçmə, intern-trainee modelləri, portfel və nümunə işlərin qiymətləndirilməsi həm işəgötürən, həm də iş axtaran üçün daha səmərəli olur.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, “təcrübə hər yerdə şərtdir” prinsipi artıq əmək bazarının reallıqlarına uyğun gəlmir. Təcrübə tələbini yalnız obyektiv risk və məsuliyyətin diktə etdiyi mövqelərlə məhdudlaşdırmaq, digər hallarda isə bacarıq testləri, mentorluk və təcrübə proqramları vasitəsilə namizədləri yetişdirmək həm ədalətli, həm də məhsuldar siyasətdir. Mən də Sizin kimi hesab edirəm ki, məntiqsizlik – ilk işini axtaran gəncdən əvvəlcədən “iş təcrübəsi” istəməkdədir; əsas meyar insanın öyrənmək və nəticə yaratmaq potensialı olmalıdır.