Bu dərsliklərlə hara gedirik?

İbrahim Quliyev

AMEA Əlyazmalar İnstitutunun elmi işçisi, Yazıçılar Birliyinin üzvü

Mən bu yazını vicdanımın diktəsilə yazıram. Mənim nə Təhsil Nazirliyinə, nə də Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasına rəsmi bağlılığım var. Hərçənd, 1-7-ci siniflər üçün “Azərbaycan dili” dərsliklərinin həmmüəllifi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Rafiq İsmayılov TQDK-nın bu dərsliklərə irad bildirməsini adıçəkilən qurumun Təhsil Nazirliyinə patoloji nifrəti ilə əlaqələndirməyə çalışır. Amma bəri başdan bildirirəm ki, bu dərsliyi kimin (yaxud kimlərin) hazırlamasının şəxsən ölkənin bir vətəndaşı kimi mənim üçün elə bir ciddi önəmi  yoxdur. Mənim üçün önəmli olan balalarımızın hansı kitabı oxuması və hansı mənəvi-əxlaqi dəyərlərlə tərbiyə edilməsidir.

Əvvəla ondan başlayaq ki, bir adamın 7 sinif üzrə dərsliyin həmmüəllifi olması özü ciddi görünmür. (Nə yaxşı ki, riyaziyyat, kimya, fizika, biologiya, tarix  və s. kimi fənlər arasında fərq qoyulub). Amma hazırkı situasiyada bunu da gözləmək olar… Belə ki, Rafiq müəllimin bildirdiyinə görə, o, dərsliyi həm tərtib edib, həm şəkillərini çəkib, həm də bir çox mətnləri quraşdırıb…

Rafiq müəllim “Patoloji nifrət” (yazının adı uzun olduğu üçün onu təkrar etmirəm) yazısının ikinci abzasındaca TQDK-nın dərsliklər üzərində monitorinqinin qərəzli aparıldığını oxucunun diqqətinə çatdırmağa çalışır. Özü də görün bunu necə edir: “TQDK da 100-dən artıq orta və ali məktəb müəllimini, alimləri bir zala yığıb bir-bir dərsliklərin müzakirəsinə başladı. Ağız deyəni qulaq eşitmədi. Bu şəraitdə ağıl və biliklilər yox, səsi və xarizması güclü olanlar üzə çıxdılar”.

Fikir verin, o öz alim və müəllim həmkarları haqqında hansı təsəvvürü yaradır. “TQDK bir zala yığıb”, “ağız deyəni qulaq eşitmir”, “səsi güclü olanlar”… Bir sözlə, bazar təəssüratı…

Əvvəla, hörmətli Rafiq müəllimin diqqətinə çatdırım ki, TQDK heç kəsi “zala yığmır”, qurumun işçiləri alim və mütəxəssisləri dəvət edir. Həmin gün oraya dəvət olunanlar sırasında mən də vardım.

“Səsi güclü olanlara” gəldikdə isə, əminəm ki, siz Təhsil Nazirliyində xüsusi təlimat keçmiş bir-iki şəxsi nəzərdə tutursunuz. Bu mənada sizin dediyiniz “patoloji nifrət” də, görünür, TQDK-dan yox, Təhsil Nazirliyindən gəlmişdi. Hətta onu da deyərdim ki, sonrakı müzakirələr zamanı müəllimlərin ehtiyatlanmasında, onların müzakirələrdə iştirak etməkdən imtina eləmələrində də nazirlik faktoru müəyyən rol oynamışdı. Amma bütün bunlar da, Rafiq müəllim, sizə haqq vermir ki, ora toplaşanları cəmiyyətə qaragüruh kimi təqdim edəsiniz. Onlar bizim balalarımızın müəllimləridir. Müəllim adı isə həmişə müqəddəs olub. Əslində, sizin “qarğabazarı” kimi təsvir etdiyiniz həmin müzakirə bir-iki söz atışmasını çıxmaq şərti ilə çox normal keçdi. Sadəcə olaraq, həmin müzakirədə siz “mən belə bir yerdə qala bilmərəm” deyib tənqidə dözümsüzlüyünüzü göstərdiniz. Zalı tərk etməklə isə, öz həmkarlarınıza - müəllimlərə, alimlərə, dərslik üzrə mütəxəssislərə qarşı hörmətsizlik nümayiş etdirdiniz.

Rafiq müəllimin yazısında daha sonra deyilir: “Elə ilk seminardan məlum oldu ki, məqsəd dərsliklərin keyfiyyətini yüksəltmək yox, Təhsil Nazirliyinin dərslik sahəsində işlərinə kölgə salmaqdır. Dərslik müəllifləri, xüsusilə “Azərbaycan dili” və “Riyaziyyat” dərsliklərinin müəllifləri isə bu prosesdə qurbanlıq rolu oynayırdılar. Onları kəsməyə bir çoxları can-başla razılıq vermişdilər”.

Bu alimə, dərslik müəllifinə yaraşan məntiq deyil. Birincisi, o seminarın hansı məqamında sizə bəlli oldu ki, məqsəd dərsliklərin keyfiyyətini yüksəltmək deyil, Təhsil Nazirliyinin dərslik sahəsindəki işlərinə kölgə salmaqdır? Belə çıxır ki, həmin seminarda sizin həmmüəllif olduğunuz dərslik təriflənsəydi, onda bu, keyfiyyətin yüksəlməsinə xidmət edəcəkdi. Axı, sonrakı cümlədə özünüz üstüörtülü olsa da, ora tərif eşitmək üçün gəldiyinizi diqqətə çatdırırsınız. “Dərsliyin məziyyətlərindən danışanların sözünü aparıcı kəsir, tənqid və təhqir edənlərə isə uzun-uzadı danışmaq imkanı verirdi”.

Sizin bu cümlələrinizdə, ümumiyyətə, obyektivlik görünmür. Həmin müzakirədə lap yuxarı başda TQDK-nın deyil, məhz Təhsil Nazirliyinin nümayəndəsi Faiq Şahbazlı oturmuşdu. Əslində, aparıcılıq statusunu da o öz əlinə almışdı. İstədiyi adamın cavabını verir, istədiyi adamın da sözünü kəsirdi. Düzgünlük tərəfdarısınızsa, bunu qeyd etməliydiniz…

Yazınızda “qurbanlıq”, “canla-başla kəsmək”, “qərarı əvvəlcədən bəlli olan məhkəmə” və s. kimi ifadələrə xüsusi yer verirsiniz. Elə təəssürat yaratmağa çalışırsınız ki, guya TQDK dərslik müzakirəsi yox, inkvizisiya məhkəməsi qurubmuş və sizi də qurbanlıq edəcəkmiş…

Xof hissi o zaman yaranır ki, insan özünə, gördüyü işə inanmır. Kimdir sizi qurban verən? Siz niyə dərslik məsələsini hər dəfə nazirliklə TQDK arasında münasibətlər müstəvisinə gətirməyə çalışırsınız? Axı həmin seminarda heç kəs nazirlik haqqında bir kəlmə mənfi söz demədi. Yazınızı oxuyan bunun məhz dərhal xal qazanmaq üsulu olduğunu dərhal başa düşür.

Daha sonra TQDK nümayəndəsini dərslik müəlliflərini istehza və kinayə hədəfinə çevirməkdə, onların təhqir olunması üçün şərait yaratmaqda ittiham edirsiniz. Həmin seminarda bu istehza və kinayələr daha çox nazirlik nümayəndəsi tərəfindən gəlirdi. O, mütəxəssislər danışan kimi onların sözünü kəsir, ironiya ilə gülümsəyirdi. Üstəlik, həmin şəxs dərslik haqqında öz sərbəst fikrini və yaxud tənqidi qeydini deyən müəllimlərin dərhal ad və familiyalarını, çalışdıqları məktəblərin nömrəsini yazırdı. Sonrakı seminarlarda həmin müəllimlərin müəmmalı şəkildə “yoxa çıxmaları” anlaşılan deyil.

Bəlkə, “kəsmək”, “qurbanlıq” ifadələrini Rafiq müəllim bu şəxslərlə bağlı işlətsin. Ona görə ki, TQDK-nın rəsmi həvəsləndirmə, sərfəli müqavilələrlə əməkdaşlığa cəlb etməkdən başqa, orta məktəb müəllimlərinə təsir etmək imkanı yoxdur, Nazirliyin isə hər cür imkanları var.

Rafiq İsmayılov yazısında hədələmə üsulundan da istifadə edir. Bu məqsədlə prezidentin dilindən aşağıdakı cümlələri verir: “Hər bir dövlət məmuru öz vəzifə borcunu şərəflə yerinə yetirməlidir… Cəmiyyətdə normal davranış qaydaları var. Bunu pozmaq istəyənlər öz cəzasını alacaqdır”.

Rafiq müəllimin bu sitatının üstündən ötüb keçmək də olardı… Amma elə bu sitatdan çıxış edərək ona aşağıdakı sualı ünvanlamaq olar: Məgər dövlət büdcəsindən orta məktəb dərsliklərinin hazırlanması üçün ayrılmış 60 milyonun keyfiyyətsiz dərsliklərə sərf olunması müqabilində cəza yoxdurmu?

İnternet saytlarına baxın, görün bizim dərsliklər barədə nələr yazılır… Valideynlər bu dərsliklər hesabına uşaqlarının mürəkkəb duruma düşdüyünü bildirirlər.

Hörmətli Rafiq müəllim deyir ki, bir seminarda təhqir olunduqdan sonra zalı tərk edib və bir daha test ekspertizasına gəlməyəcəyini bildirib. Əlbəttə, kiminsə şəxsiyyəti təhqir etməsi yolverilməzdir. Bunu həm qanun, həm də milli-əxlaqi dəyərlərimiz qadağan edir. Amma təhqirlə tənqid də qarışdırılmamalıdır. Həmin iclasda Rafiq müəllim təhqir yox, onun həmmüəllifi olduğu dərslik ciddi şəkildə tənqid olunub. Təhqir məsələsinə gəldikdə isə, milyonlarca azərbaycanlı balasını keyfiyyətsiz dərsliklə kor etmək məgər yaxşı işdir? Bu, xalqa qarşı təhqir deyil? Hələ məzmun keyfiyyətini bir tərəfə qoyuram, dövlət tərəfindən ayrılmış bu qədər vəsaitin müqabilində niyə dərsliklərin üz qabığı adi məktəbli dəftərindən də nazik olur? Dünyanın əksər yerlərində aşağı sinif şagirdləri üçün buraxılan dərsliklərin üz qabığına xüsusi diqqət yetirilir…

Rafiq müəllim, yazınızın başlanğıcından son cümləsinədək hər imkandan istifadə edərək TQDK-nı hədəfə almağınız sizin obyektiv görünmək istəyinizi ciddi kölgə altında qoyur və başlığa çıxardığınız “patoloji nifrətin” mənbəyinin hara olduğunu açıq-aşkar göstərir. Həmin cümlələrdən belə çıxır ki, TQDK sizin həmmüəllif olduğunuz dərsliyi müzakirə eləməsəydi də, sizin bu qurum haqqında əvvəlcədən formalaşmış qənaətiniz olub. Siz bu qurumu elm, təhsil ocağı kimi yox, “qılıncının dalı, qabağı kəsən” az qala ekstremist təşkilatı kimi göstərməyə çalışırsınız.

Amma özünüz də ürəyinizin dərinliyində yaxşı bilirsiniz ki, bu gün Azərbaycanda imkanlı və imkansız yüz minlərlə ailə övladlarının rüşvətsiz-filansız ali məktəblərdə təhsil almasına görə məhz TQDK-ya minnətdardır. TQDK ilk gündən ali təhsil üçün biliyi yeganə meyara çevirə bilib. Yüksək səviyyədə hazırlıq keçməyən abituriyentlər üçün ali məktəblərin qapılarını bağlayıb. TQDK-nın müxtəlif fənlər üzrə hazırladığı kitablar beynəlxalq standartlara tam cavab verir, desək səhv etmərik. Təbii ki, iş olan yerdə qüsur da olur. TQDK-nın da səhvləri var. Amma bu qurum həmin qüsurları aradan qaldırmaq üçün mütəxəssislərin, alimlərin, müəllimlərin, ümumiyyətlə, bütün intellekt sahiblərinin qüvvəsindən istifadə etməyə çalışır. Bu gün demək olar ki, ölkənin bütün elmi müəssisələrində çalışanlar Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası ilə əməkdaşlıq edir. Niyə bunu heç olmazsa bircə cümlə ilə qeyd etmirsiniz?

Rafiq müəllim yazısında TQDK-nın ekspert şurasının anonimliyindən də şikayətlənir. Əvvəla,  R.İsmayılovun özünün iştirak etdiyi həmin müzakirədə “Azərbaycan dili” üzrə ekspert şurasının demək olar ki, bütün üzvləri iştirak edib. O, əgər adamlarla özü arasında sərhəd yaratmasaydı, onların hamısı ilə oradaca tanış ola bilərdi. Digər tərəfdən, həmin adamların kimliyinin Rafiq müəllimə nə üçün lazım olduğu da bəlli olmur. Bizcə, həmmüəllifi ayrı-ayrı şəxslər deyil, məhz onun kitabı haqqında verilən rəy maraqlandırmalıdır.

Rafiq İsmayılov rəylərin ilk öncə dərslik müəlliflərinə göndərilməsinə də özü bildiyi kimi rəng verir. O, yazır: “Bu qurumun tərkibi açıqlanmayan ekspert şurası əvvəlcə rəyi müəllifə göndərir. Müəllif qeydlərə şərh verdikdən sonra heç bir ölçüyə sığmayan, savadsızlıq nümunəsi olan biabırçı qeydləri ixtisar edərək rəyi Təhsil Nazirliyinə təqdim edir”.

Bu şəffaflıq Rafiq müəllimin xoşuna gəlmir. Əgər rəylər müəlliflərdən xəbərsiz Təhsil Nazirliyinə göndərilsəydi, Allah bilir onda həmmüəllif nə yazacaqdı. TQDK müəlliflərin rəylərini nəzərə alır. Əgər müəlliflər tutarlı dəlillərlə iradları təkzib edirsə, qurum öz mütəxəssisinə yox, müəllifə üstünlük verir. Bu da obyektivlik!

Yazıda 1-ci sinif “Azərbaycan dili” dərsliyi ilə bağlı TQDK-nın yalnız bəzi iradlarını cavablandırmışdır. Bu da oxucuda TQDK-nın qeyr-obyektivliyi barədə rəyin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Əslində, rəylərdə daha təkzibolunmaz iradlar olub. Bununla bərabər, onun qəbul etmədiyi bir irada toxunmaq istəyirəm. O, “TQDK ekspertləri dərslik müəlliflərini Abdulla Şaiqlə səhv salırlar” yarımbaşlığı altında dərslikdə imzasız getmiş “Dovşan” şeirinin klassikimizə aid edilməsini kinayə ilə qarşılayır. Sonra da yazır ki, “bu şeirin müəllifi Abdulla Şaiq deyil, dərslik müəlliflərindən biri olan Dilrüba Cəfərovadır”.

Ümumiyyətlə, kitabda getmiş hər bir bədii nümunənin müəllifi göstərilməlidir. Üstəlik, dərslik bir müəllif tərəfindən deyil, bir neçə müəllif tərəfindən hazırlanıbsa, bu, daha vacib olur. Hər yerdə anonimliyin əleyhinə olan Rafiq müəllimin həmin müəllifin adının anonim saxlanılmasına bəraəti nəyə xidmət edir? Görünür, dərslik müəllifləri özləri də hədsiz “universallıqlarından utanıblar”. (Eyni zamanda həm tərtibçi, həm rəssam, həm şair, həm yazıçı olmaq dərsliyin keyfiyyətinə özünü göstərir).

Təkrar edirəm, ən qəribəsi odur ki, R.İsmayılov həmmüəllifi olduğu dərslik barədə mənfi rəyi məhz iki dövlət qurumu arasında qarşıdurma ilə əlaqələndirməyə çalışır. Məsələnin belə bir müstəviyə çıxarılması düzgün deyil. Söhbət dərslikdən gedirsə, həmmüəllif sonadək dərslik barədə danışımalıdır. Dərslik isə, övladlarımızın taleyidir, bizim hamımızın bu günü və sabahıdır. Ona qarşı laqeyd münasibət sabahımıza laqeydlikdir.

Rafiq müəllim, münaqişə axtarmaqdansa, bu barədə düşünməyimiz daha yaxşı olmazmı?