Yer üzündə ilkin insanın var oluşundan, cəmiyyətlərin, mədəniyyətlərin formalaşmasına qədər milyon illər keçib. İnsan düşüncəsi inkişaf etdikcə fərqli ərazilərə köç edib, yerləşib. Getdiyi yerlərə öz yaratdığı ənənələrini aparmaqla yanaşı, qonşu cəmiyyətlərin də mədəniyyətindən yararlanıb, bəzən isə ona uyğun olanları özününküləşdirib. İnanclar da insanlarla birgə yaranıb və zamanla ən müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalıb. İnsanların gündəlik həyatından, məişətindən tutmuş, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə qədər, hər mərhələdə inancların böyük rolu olub.
Ümumiləşdirmə aparsaq, inancların iki səbəbdən formalaşdığını söyləyə bilərik:
- Sevgidən. Dünyanı dərk edən insan təbiəti, ətrafı, sonsuzluğu görür, bu gözəlliklər onu valeh edirdi. Nəhayətində hər şeyin fərqli və rəngarəng yaradılışı onda mütləq bütün bunları düzüb-qoşan, sistemləşdirən və idarə edən hansısa ilahi varlığın mövcudluğu düşüncəsini yaradırdı. İnsan görmədiyi, varlığını sübut etmək istəmədiyi bir qüvvənin varlığına özünü inandırır və bundan rahatlıq tapırdı. Bu gözlə görülən təbiət sehri erkən inancları yaratdı.
- Qorxudan. Təbiətdə baş verən təbii hadisələr, vahiməli heyvanlar, fərqli görünüşlü varlıqlar insanda qorunmaq ehtiyacı yaradır və onu daha güclü bir varlığa sığınmağa vadar edirdi. Qarşısında gördüyü varlıqların ən alisinin insan olduğunu anlayırdı və baş verənlər qarşısında insandan güc ala bilməzdi. O, inanırdı ki, şər qüvvə kimi onlara göndərilən bəlaların qarşısında daha güclü bir qüvvə var. Beləliklə, insan qorunmaq üçün ona sığınırdı və özünü onun varlığına inandırırdı.
İnanc sözünün qəti tərifi yoxdur və nə olduğu haqqında fərqli fikirlər söylənilir. Qısa desək, inanc - gerçəyi olmayan təbii və ya fövqəltəbii bir qüvvəni sübutlamadan ona etimad etməkdir. İnanmaq istədiyinin doğru olduğuna özünü inandırmaqdır.
Beləliklə, əsrlər keçdi, inkişaf edən hər toplumun müxtəlif inancları formalaşdı. Türklərin də özünəməxsus inancları mövcud idi.
Mübahisəli və tam təsdiqini tapmamış araşdırmalara görə, türklərin 10 min illik tarixi var. İlkin inanc olan totemlərə inam daş dövründə yaranıb və bu dövrdən Göy Tanrıya inanca qədər böyük bir yol keçiblər. İslam dininin qəbul edilməsi və bütün türklər arasında yayılmasına qədər türk toplumunda fərqli dinlər mövcud olub. Çünki türk etnosu müxtəlif boylardan ibarət olmaqla yanaşı, müxtəlif regionlarda yerləşərək, həm qonşu xalqlara təsir etmiş, həm də onların müəyyən dəyərlərindən bəhrələnmişdi.
Türklərin ilk inancları
Totemizm. Totemlərə inam din deyil, baxışdan yaranan inanclardandır. İnsanlarla heyvanlar, bitkilər və ya təbii varlıqlar arasında qohumluq anlayışı üzərində qurulan inancdır. Bu, əsasən, insanın özünü dərk etdiyi və ilk təbiəti gördüyü, ilkin cəmiyyətlərin yarandığı dövrlərdə meydana gəlmiş inanclardır. Türklərin totemlərindən biri Qurd (Börü) başına sitayiş, onu ilahiləşdirmək idi. Bu haqda biz yazılı kitabələrdən məlumat almaqla yanaşı, qədim türk dastanlarında da rast gəlirik. “Oğuz xaqan dastanı”ında Oğuz xaqana yol göstərən, ona bələdçilik edən Bozqurd olmuş, onun sayəsində zəfər qazanılmışdır. “Ərgənəkon dastanı”nda türk igidlərə yol göstərən, daha bir “Köç” dastanında isə türklərə bələdçilik edən yenə də Bozqurd idi.
Hun və Göytürk kurqanlarından daşdan yonulmuş, tuncdan tökülmüş Bozqurd heykəlləri tapılmışdı ki, bu da onların həqiqətən qurd inancını isbatlayır. Bundan əlavə, qurd başı qədim çağ türk dövlətlərinin bayraqlarında da yer alırdı. Xalq xaqanı döyüşdən qarşılayarkən, ya da onun hüzuruna çıxarkən ilk olaraq qurd başlı bayrağa təzim edirdi. 1957-ci ildə monqol arxeoloq Doromcaqulu xaqan Moyon Çorun hazırlatdığı bir abidəni tapmışdır. Bu, insan övladlarına analıq edən, süd verən bir qurd heykəli idi.
Yer-su inancı
Orxon abidələrində torpaq, su, daş, dağ inancları “Yer-su” inancı adı ilə toplanıb. Çində “Adət və ənənələr tarixi” adlı çox qədim kitabə vardır ki, burada türklərin də inanclarından bəhs edilir. Kitabı tədqiq edən alimlər oradakı yazılarla Orxon abidələrindəki yazıların üst-üstə düşdüyünü bildirirlər. Həmin kitabda yazılır ki, qədim türklər insanın sarı torpaqdan yarandığına inanırdılar. Həmin bu inanca hazırda uyğur toplumu arasında rast gəlinir. Elə bizdə də, vəfat edən insanı məzara qoyarkən bir ovuc torpaq və bir qab su səpmək, uzaq yola gedən birinin arxasınca su atmaq qədim yer-su inancının təzahürüdür. Suyun səfərə gedən insanın yolunu aydınladacağına inanılır. Bu inanc hazırda da bir çox türk xalqlarının ənənəsinə çevrilib. Ayrıca, “Oğuznamə”də Oğuz Xaqanın Su tanrısının qızı ilə evlənməsindən dünyaya gələn qızına Dəniz adını verdiyi də keçir. Su hövzələrinin qorunması, təmiz saxlanılması qədim türklərdə ənənə idi. Suyu saxlamaq üçün Göl (köl) qazılardı. Göl müqəddəs yer sayılırdı və kədərli, qorxmuş insan öz dərdini suya danışmaqla rahatlıq tapardı. Suya olan sevgidən tanınmış, rəğbətli insanlara bu ad verilirdi. Məsələn, Qutluq Bilgə Köl (Göl) xaqan adı buna misaldır və Orxon abidələrində adın Göl adından gəldiyi yazılır.
Dağ inancı
Yer-su inancının ən önəmli nümunəsi dağlardır. Dağ insanlar üçün müqəddəs, göylərə daha yaxın, ulu sayılırdı və xaqanları dağa bənzədirdilər. İnsanlar şər qüvvələrdən qorunmaq üçün, yaxud bir çətinlik olardısa, dağa sığınardılar. Dağların onları qoruyacağına inanır və güvənərdilər. Müqəddəsləşdirilən dağlar arasında Orta və Şərqi Asiyadakı Qutdağ, çinlilərin Tien-Şan dedikləri Tanrı dağı, Uluq dağı və s. nümunələr var. Zamanla Azərbaycanda və Anadoluda da dağ inancları formalaşmışdır. Azərbaycanda Babadağ zirvəsi indi də ziyarət edilən məkanlardandır. Bir çobanın günahını bağışlanması üçün dağın zirvəsinə qalxaraq tanrıya yaxın olması, orada dua etməsi, rəvayətə görə qeyb olması və xalqın dağı müqəddəsləşdirməsi bu qədim inancın üzərinə inanc qatıb.
Ata inancı
Türk toplumunda ata evin böyüyü kimi daima hörmət, sayğı görüb və həmin ənənə bu günədək davam etməkdədir. Atalar, el ağsaqqalları münaqişələr zamanı barışçı rolunu alar, cəmiyyətə sevgi, müdriklik aşılayardılar. Hörmətli el atası vəfat edərkən onu hündür bir yerdə dəfn edir, xatirəsi əbədiləşdirir, məzarları el tərəfindən ziyarət olunurdu. İnsanlar inanırdılar ki, həyatda olduğu kimi, yeraltı dünyadan da atalar onların dualarını eşidər, kömək edərlər. Bu, daha çox Hun toplumunda yayılmışdı. Ata inancı türklərin köçləri zamanı da onlarla digər məmləkətlərə getmişdi. Məsələn, Azərbaycanda, Anadoluda böyük şəxsiyyətlər, el ağsaqqalları eyni hörmətlə yad edilir, bəzən isə ilahiləşdirilir. Bu şəxslərə indinin özündə də tanrının seçdiyi, daha çox işıqlı insan olduqlarına inanılmaqdadır. Hörmət əlaməti olaraq məzarları ətrafına güllər əkilər, abidələr tikilər. Dədə Qorqud (Korkut Ata) kultu da bu inancın dastanlaşmış ifadəsidir.
Şamanizm
Qədimdən bu günümüzə qədər bir çox xalqları özünə cəlb edən bir inancdır. Şamanizm ona görə din sayılmır ki, burada xalq tərəfindən hər hansı dini rituallara əməl edilmir, kütləvi ayinlər mövcud deyil, vacibatlar və günlük həyata təsiri yoxdur. Yalnız seçilmiş şamanlar vasitəsi ilə insanlar tanrı, yeraltı həyat (axirət) ilə “əlaqəyə girə” bilirlər. Hətta xəstə bir insanı şamanlar yaxşı ruhların duasını almaqla sağalda bildiklərini deyirlər. Şamanizm daş dövrü insanlarında da mövcud olub. Bu barədə Çin və Hind qaynaqlarından məlumat əldə etmək mümkündür. Çin mənbələrində şamanizmin əsasları Göy Tanrı, Günəş, Ay Ata, Su və Oddur. Şaman adının mənası, “ruhlarla əlaqəyə girən adam” deməkdir. Qədim altaylılar və sibirlilər ona “Kam” deyirdilər. Sanskritcə isə “buddist rahib” deməkdir. Şamanlar əvvəllər qadınlardan seçilirdilər və onlardan sonra gələn şaman da o soyun davamçısı olmalı idi. Son 500 ildə daha çox kişilər şaman olurlar. Bəzi tarixçilər şamanlara tərif verərkən onları müasir öncəgörücülərlə müqayisə edirlər. Şamanlar da sehr, görünməyən dünyanın adamları ilə əlaqələr, yüksək enerji sərf etdikdən sonra özündən getmə kimi bir özəlliyə sahibdirlər. Onlar inanırlar ki, yeraltının bəd ruhları yer üstündə yaşayan insanların bədəninə girərək, onları mənfi enerji ilə doldururlar və ətrafa ziyan vuracaq qədər təsir edirlər. Çinli alim Li Çin Şinq “Sincandakı dinlərin tarixi” əsərində şamanizmin təbiət qoynunda çox vaxt keçirən, köçəri xalqların dini olduğunu yazır. Günümüzdə də Tibet və Altayın bir hissəsində şamanizm qalmaqdadır və bu inanca sahiblənən insanlar yenidən çoxalmaqdadır. Qədim şamanizmdən nümunə olan müxtəlif adlar və adətlər bu gün də yaşamaqdadır. Məsələn, Ay Ata deyərək enerji aldıqları Aya bizim toplumda Ay Baba deyilir və onun çıxması, bədirlənməsi dövründə müxtəlif təbiət hadisələrinin olduğuna inanılır. Suların qabarıb-çəkilməsi, ilk Ay çıxan günlərdə müxtəlif xəstəliklərin baş qaldırması şamanizmdə Ayın insanlardan enerji alaraq böyüməsi anlamına gəlir. Şamanlara görə, təbiətdə var olan hər şeyin ruhu var. Ona görə də onların geyimlərində heyvan, quş və s. qalıntıları, istifadə etdikləri alətlərin təbiətdən seçilmiş əşyalar olduğunu görmək mümkündür.
Bu gün də şamanizmin adətləri türk xalqları arasında yayğındır. Nəzər muncuğu, dağdağan ağacı ilə gözlərdən keçən pis enerjini dəf etmək üçün istifadə edilir. 40 gün adəti, yeni doğulan uşaqların 40 gün sonra təmizlənməsi, insan öləndən sonra 40 gün ruhunun evdə dolaşması kimi inanclar, bir şərdən qorunmaq üçün qulaq çəkib üç dəfə taxtaya vurmaq, hadisələrdən, pis ruhlardan yan düşmək üçün əlini dəmirə vurmaq kimi adətlər günümüzə kimi gələn şamanist adətlərdir.
Göy Tanrı (Tenqri)
Tanrı bütün inanışların ən başında gələn, bütün tanrıların tanrısıdır. “Tan” sözündən alınıb, günəşin çıxdığı yer mənasını bildirir. Türklər günəşə sitayiş etməsələr də, bütün ibadətlərini dan (tan) yerinə çevrilərək edərdilər. Çin kitabələrinə görə, bu adı ilk Hunlar işlədiblər və tanrı - “Göyün oğlu” deməkdir. Qədim xalqlar günəş, ay və digər göy cisimlərini ilahiləşdirərkən türklər bütünlüklə göy üzünü simvollaşdırmış və bu əlçatmaz sonsuzluğa tanrının məkanı olaraq inanmışdılar. Göy Tanrı etiqadı buradan meydana çıxmış və haqqında Orxon abidələrində məlumatlar var. Bu abidələrində Türk bəyləri və xaqanları Türk millətinə etdiyi köməklər üçün Tanrıya minnətdarlıqlar ifadə ediblər. Kitabələrin bir çox yerlərində bəzən Tenqriyə “Türk Tenqrisi” olaraq xitab edilir. İnanca görə, Tanrı türk xalqının gələcəyini nizamlayan ən böyük varlıqdır. “Tenqri” sözü minilliklər əvvəldən Asiyada işlədilir. Buryatlar ona “Tengiri”, volqa türkləri “Təngerə”, Yakutlar “Tanqara”, Çuvaşlar “Tura deyirlər”. Tanrının yerdəki nümayəndəsi olaraq bilinən xaqanların da millətə xitabən etdiyi müraciətlərdə Tanrının varlığı, qüdrəti xüsusi xatırladılırdı. Burada Bilgə Xaqanın dilindən yazılmış və El üçün etdiyi müraciətdən bir parça qeyd etmək yerinə düşər:
“Mən Göyə bənzər Tanrı tərəfindən yaradılmış Bilgə Xaqan. Bu zamanda yaşadım və sözlərimi başdan sona kimi eşit! Türk – Oğuz bəyləri eşidin! Üstdə mavi göy çökmədikcə, altda yer yarılmadıqca, elin, türkün törənini kim poza bilər?”
Yaxud da Mengü Xaqanın Fransız kralına göndərdiyi məktubda “Əzəli və əbədi Tanrının əmri budur ki, göydə bir Tanrı vardır, yerdə isə onun xaqanı oğlu Çingiz Xan olacaqdır”. Çingiz Xanın möhüründə də “Göydə bir tanrı, yerdə bir xan” yazılırdı.
Türk xalqlarına görə, Göy Tanrı sonsuz qüdrət sahibi idi. Bütün təbiət, varlıqlar onun istəyi ilə yaradılmışdı. Göylərin mavisinə olan sevgi türklərin rənginə çevrilmişdi. Onlar bayraqlarını, bəzən geyindikləri ipəkləri də mavi edirdilər. Ötükəndə, Yeddi Su vilayətindəki yüksək dağa Tanrı Dağı adı verdilər. Dağın yuxarısındakı mavi buzlaqlar göylərlə ahəng təşkil edirdi. Türklər inanırdılar ki, igidlərin ruhu burada toplanır və Tanrı igidləri ziyarət edər.
Türklərdə axirət dünyası “yeraltı dünya” olaraq bilinməkdədir. Ölmək “uçmaq” adlanırdı və yer altı dünyaya uçan yaxşı və pis ruhlar yaşayırdılar. Ruha “tin” deyilirdi. Yaxşı tinlər yer üstü insanları görər və onlara dua edərdilər. Pis tinlər isə yer altında əbədiyyən qalırdılar. Əgər insanlara təsir edib, onları yoldan çıxarardılarsa, bu zaman şamanların təsiri ilə onlardan qurtulmaq mümkün idi.
***
Bu yazıda türklərin islamaqədərki inanclarından bəhs edildi. Millət çoxaldıqca yeni ərazilərə köçlər başlanıldı. Döyüşlər, qalibiyyət və məğlubiyyətlər onların həyatında yeni dəyişikliklərə səbəb oldu. İnanclar da dəyişildi. Yeni dini təlimlər, dinlər türk toplumundan da yan keçmədi. Necə oldu ki, türklər müqəddəs bildikləri inanclarından, dəyərlərindən uzaqlaşdılar? Bəzilərindən vaz keçib yeni dinlər qəbul etdilər? Bu təsir hansı amillərdən yarandı?
Yeni dinlərin hansı şəraitdə qəbulu və türklər arasında ayrılıqlara səbəb olan, əsrlərlə davam edən dini çəkişmələr haqqında növbəti yazımızda oxuyacaqsınız.
Lent.az-da qalın...
Bizi Telegram-da izləyin
t.me/lent_az
Bizi Instagram-da izləyin
Bizi Facebook-da izləyin
Bizi Twitter-da izləyin
