Osmanlı imperiyasının əsas zərbə qüvvəsi – 6 sultanı devirən yeniçərilər niyə ləğv edildi? - TARİX

600 ildən çox dünya xəritəsində mövcud olan Osmanlı İmperiyası orta əsrlərdə öz qüdrətli və intizamlı ordusu ilə tanınırdı. İmperiyanın gücünə güc qatan amillərdən biri elit qoşun növü sayılan yeniçəri (yeni ordu) qoşun növünün olması idi.

Lent.az bu qoşun növünün yaranması və ləğv edilməsi ilə bağlı materialı təqdim edir.

Osmanlı İmperatorluğunun qurucusu I Osman bəy xalqının köçəri həyat tərzinə görə sırf süvarilərdən ibarət orduya malik idi. Onun kiçik oğlu Orxan Qazi hələ atasının sağlığında 1310-1320-ci illərdə Bizansın fəthində çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən Brusa (Bursa) şəhərinin mühasirəyə alınmasına rəhbərlik etmişdi. O, mühasirə zamanı şəhəri ələ keçirmək üçün süvarilərdən daha çox nizami piyadaların lazım olduğuna əmin oldu. Türklər piyada döyüşmək istəmirdilər və buna görə də təxminən 1330-cu ildə artıq Osmanlı dövlətinin başçısı olan Orxan bəy qullardan - İslamı qəbul etmiş xristianlardan min nəfərlik piyada dəstəsi təşkil etdi. Bu qoşun növü yeni çəri - yeni ordu adlanırdı.

Rəvayətə görə, I Orxan səlibçi ordenlərini yüksək qiymətləndirirdi və yeniçəriləri hərbi-dini ordu kimi Bəktaşi dərviş ordeninin himayədarlığına verir. Ordenin başçısı Hacı Bektaş dəstənin yaradılmasının elan edildiyi mərasimdə ağ geyiminin bir hissəsini qoparıb ən yaxınında duran döyüşçünün başına qoydu və onu yeniçəri - “yeni döyüşçü” adlandırdı. O vaxtdan bu məşhur ləqəb meydana çıxdı və yeniçərilərin baş geyimi papaq oldu, onun arxasına isə kiçik parça yapışdırılırdı.

Vaxtilə I Osman türklərin fəth etdiyi xalqlar üçün xüsusi vergi – dəvşirmə, yəni "qan vergisi" tətbiq etdi. Bu vergi hər 5-7 ildən bir 8-16 yaş arası (əslində 6-20 yaş arası) hər beşinci xristian oğlan uşağının Osmanlı dövlətinə verilməsindən ibarət idi. Həmin xristian uşaq sünnət edilərək İslam dinini qəbul edir, bundan sonra türk ailələrinin himayəsinə verilir, türk dilini öyrənir və müsəlman qanunları ilə böyüyürdü. Həmin yeniyetmə əsirlər “sultanın şəxsi qulluqçuları” hesab olunurdu, yəni hökmdarın şəxsi mülkü sayılırdı. Yeniçəri qüvvələri əvvəlcə min döyüşçüdən ibarət idi. Onların hamısı cəsur döyüşçü olduqlarından və igidlik göstərdiklərindən, getdikcə yeniçəri olmaq prestij qazandı.

1402-ci ildə Anqora (indiki Ankara) döyüşündə Osmanlı ordusu Teymurun ordusu tərəfindən məğlubiyyətə uğradı. Yeniçərilərin hər biri öldü, Sultan I Bəyazid də əsir düşdü, orada öldü. Fateh ölkəni bir neçə yerə böldü və görünürdü ki, imperiya dirçəlməyəcək. Osmanlıların bəxtinə Teymur 1405-ci ildə öldü və dövləti öz-özünə dağıldı. Bu, 1420-1430-cu illərdə Sultan II Murada imkan verdi. Osmanlının gücünü bərpa etmək. Eyni zamanda yeniçərilərin dirçəlişi başladı.

Həmin vaxtdan onlar türk ordusunun elitasına - Sultan mühafizəçisinə çevrildilər. Ancaq eyni zamanda yeniçərilərin sürətli mənəvi tənəzzülü başladı. Xüsusilə II Qanuni Süleymanın ölümündən sonra daha da şiddətləndi. Məsələ burasındadır ki, uzun müddət yeniçərilərə evlənmək və uşaq sahibi olmaq qadağan edilirdi. Yalnız 1566-cı ildə Sultan II Səlim taxta çıxdıqdan sonra yeniçərilərə ailə qurmağa və sərvət toplamağa icazə verdi. Sonuncu qərardan son dərəcə narazı olan etnik türklər 1683-cü ildə onların da yeniçəri kimi qəbul olunmağa başlanmasına nail oldular. Yeniçərilərin "qanunsuzluğu" dövrü - mülki əhalinin qarət edilməsi və mühafizəçinin sultanlarla qarşıdurması başladı.

15-ci əsrin ortalarından yeniçərilər siyasi işlərə qarışmağa başladı. 1444-cü ilin yayında Balkan xalqlarını fəth edən Sultan II Murad təqaüdə çıxdı və hakimiyyəti 12 yaşlı oğlu II Mehmetə verdi. Sonuncunun gəncliyindən istifadə edən yeniçərilər 1449-cu ildə tarixdə ilk dəfə olaraq maaşlarının artırılmasını tələb edərək sultanlarına qarşı üsyan etdilər. Hakimiyyət onların tələbini təmin etməli oldu və II Murad yenidən taxta çıxmağa məcbur oldu. 1451-ci ildə Murad vəfat edəndə və II Mehmet yenidən sultan olduqdan sonra o, yeniçərilərə rüşvət verməyə çalışdı və tarixdə ilk dəfə olaraq öz mühafizəçilərinə bəxşiş ödədi. O gündən belə rüşvət vermək ənənə halını aldı. 1774-cü ildə I Əbdülhəmid tərəfindən bu ənənə ləğv edildi.

17-ci əsrin əvvəllərində yeniçərilərin sayı 90 min nəfərə çatdı - onlar türk ordusunun ən böyük hərbi birliyinə çevrildilər. Eyni zamanda yeniçərilər sui-qəsdlərin və saray çevrilişlərinin mərkəzində dayanır, bəyəndikləri sultanları taxta oturtmağa və narazı qaldıqları sultanları devirməyə başladılar. 200 il ərzində 6 sultan yeniçərilər tərəfindən devrilərək öldürüldü. Bu siyahıya 1622-ci ildə II Osman, 1623-cü ildə I Mustafa, 1648-ci ildə İbrahim, 1703-cü ildə II Mustafa, 1730-cu ildə III Əhməd daxildir. Yeniçərilər tərəfindən devrilərək öldürülən sonuncu sultan isə 1807-ci ildə III Səlim oldu. Qeyd olunmalıdır ki, yeniçərilər inadkar hökmdarları qorxutmaq üçün ən yüksək rütbəli məmurları da devirir və öldürürdülər.

XVIII əsrdə Osmanlı İmperiyasının Rusiya-Türkiyə müharibələri zamanı aldığı ağır məğlubiyyətlərin əsas səbəblərindən biri də yeniçəri qoşunları oldu. 1789-cu ildə Sultan Əbdülhəmid vəfat etdi və III Səlim taxta çıxdı. O, Türkiyə cəmiyyətində islahatları Avropa modeli ilə aparmağı düşünürdü. İlk addım muzdlu fransız zabitlərinin rəhbərlik etdiyi yeniçərilərə alternativ ordu olan Nizam-i-Cədidin yaradılması idi. Sultan yeniçəriləri yeni orduya dəvət etdi, lakin onlar qəzəblənərək bundan imtina etdi. III Səlim isə yeniçərilərin əvvəllər aldığı imtiyaz və hədiyyələri Nizam-ı Cədidə yağdırdı. Fransızların komandanlığı altında yeni döyüşçülər Bolqarıstan və Rumeli döyüş meydanlarında qələbə qazandıqdan sonra yeniçərilərin bundan qıcıqlanması daha da artdı.

Kiçik ticarətlə məşğul olan Mustafa Paşa Kabakçıoğlu bu qəzəbdən istifadə etmək qərarına gəldi. Onu kaymakam (əyalət valisi) Kəsə Musa paşa və Şeyxülislam (imperiyanın baş müftisi) gizli şəkildə dəstəkləyirdilər. Kabakçıoğlu Səlimi dinə və xalqa xəyanətdə ittiham edərək İstanbulu ələ keçirməyi planlaşdırdı. O, paytaxta böyük bir izdiham gətirdi və onlar yeniçərilərlə birlikdə Sultana sadiq olan əyanları qətlə yetirdilər. III Səlim taxtını qoruya bilmədi və devrildi. Onun əmisi oğlu IV Mustafa taxta çıxdı. Səlim həbs olundu. Üsyan başçısı Kabakcıoğlu isə baş vəzir oldu.

Sultanın devrilməsi xəbəri onun dostu, Silistra vilayətinin valisi və Dunay Cəbhəsinin komandanı Mustafa Paşa Bayrakdara çatdıqda, devrilmiş Sultana sadiq adamları topladı və onu xilas etmək üçün İstanbula yürüşə başladı. İlk addım Kabakcıoğlunu aradan götürmək oldu - göndərilən qatillər onu hərəmxanada taparaq arvadlarının və cariyələrinin gözü qarşısında bıçaqlayaraq öldürdülər. Və 1808-ci ilin yayın əvvəlində Bayrakdara sadiq ordu İstanbulu döyüşsüz ələ keçirdi. IV Mustafa taxtdan salındı, lakin bundan əvvəl o, Səlimə və qardaşı Mahmuda sui-qəsdçilər göndərə bildi. Səlimi boğdular, amma Mahmudu tapmaq mümkün olmadı. Mustafa da Səlimin həbs olunduğu kamerada salındı. 1808-ci il iyulun 28-də II Mahmud taxta çıxdı, Bayrakdar baş vəzir oldu.

Bayrakdarın hakimiyyəti qısa müddətli oldu. Artıq həmin ilin noyabrında yeniçərilər daha bir üsyan qaldırdılar və baş vəzirin sarayına od vurdular, Bayrakdar tüstüdən boğularaq öldü. Eyni zamanda, II Mahmud keçmiş sultan IV Mustafanın kamerada öldürülməsi barədə əmr verdi. Yeniçərilər bu qərarla razılaşdılar və II Mahmudu artıq təhlükəli hesab etməyərək devirmədilər. Halbuki, II Mahmud dərhal yeniçərilərin tamamilə məhv edilməsi üçün gizli hazırlıq görməyə başladı və bu planı yalnız hadisələrdən 18 il keçəndən sonra həyata keçirdi.

Plan hazır olduqdan sonra II Mahmud gözlənilmədən üləmaların (İslam təlimləri üzrə mütəxəssislərin) iclasında Nizam-ı Cədidin yenidən bərpası və yeniçərilərin ləğvi barədə xəbər verdi. 1826-cı il iyunun 2-də müvafiq fərman verildi və İstanbul yaxınlaşan yeniçəri qiyamının gözləntisinə qərq oldu. 1826-cı il iyunun 15-də səhər saat 2-də iğtişaş başladı. 25 min yeniçəri imperiyanın beş yüksək rütbəli şəxsinin - Avropa islahatlarının tərəfdarlarının edamını tələb edirdi. II Mahmudun oğlu Əhmədi yeni sultan elan edildi. Üsyançılar sultanın müqavimət göstərəcəyini düşünmürdülər və bu onların üsyanında başlıca səhv idi.

Bütün İstanbul əhalisi sultanın müdafiəsinə qalxdı. O vaxta qədər II Mahmudun göstərişi ilə 15 min silah gizli şəkildə paytaxta gətirildiyi üçün qüvvələr nisbəti açıq-aşkar yeniçərilərin xeyrinə deyildi. Onların cəmi bir neçə topu və qılıncları var idi. Yeniçərilər kazarmalara çəkilməyə məcbur oldular. Amma II Mahmud onların hamısını kazarmalarda yandırmağı əmr etdi. Alovdan xilas olmağa çalışanlar top atəşi ilə vurulurdu. Qaçmağı bacaranlar mühafizəçilər tərəfindən tutularaq yerindəcə öldürüldü.

1826-cı il iyunun 17-də sultan yeniçəri korpusunun ləğvi haqqında fərman verdi. Eyni zamanda Bəktaşi dərviş ordeni də məhv edildi. 1826-cı ilin iyul-avqust aylarında onun rəhbərləri xalq qarşısında edam edildi, monastırlar dağıdıldı, əmlakları müsadirə edildi.

Beləliklə, 5 əsrə yaxın Osmanlı İmperiyasının əsas hərbi strukturu olan yeniçəri ordusu tarixin arxivinə göndərildi.