İnsanları kobud sözlər deməyə nə vadar edir? - ARAŞDIRMA

İnsanların kobud sözlər (yəni ictimaiyyət arasında qəbul olunmayan, təhqiramiz və vulqar ifadələr) işlətməsi kompleks bir dil və davranış fenomenidir. Bu sözlər, adətən, cəmiyyətin tabu saydığı mövzularla bağlı olur. Məsələn, seksuallıq, dini dəyərlər, ifrazat və ya digər “ayıb” mövzular.

Lent.az bu mövzu ilə bağlı araşdırmasını təqdim edir:

Başqa sözlə, kobud ifadələr mədəni normanın sərhədini aşaraq insanları şoka sala biləcək potensiala malik söyüş, təhqir və qarğışlardır. Ümumi qəbul edilən kateqoriyalara vulqar/seksual söyüşlər, dini küfrlər. Birbaşa təhqirlər (şəxsi alçaldan sözlər) və qarşı tərəfə qarğışlar (lənətlər, nifrinlər) daxildir. Bu kimi sözlər dili emosional yüklə zənginləşdirən, lakin çox hallarda ictimai etiketi pozan ifadələrdir.

Psixoloji amillər

Stress və emosional boşalma: Kobud söz deməyin ən yayğın səbəblərindən biri ani stressə və ya güclü emosiyalara reaksiyadır. İnsan əsəbiləşdiyi, ağrı hiss etdiyi və ya həyəcanlandığı anda düşünmədən söyüş söyə bilər. Bu, bir növ katarsis yığılan gərginliyin sözlə boşaldılması yoludur.

Araşdırmalar göstərir ki, söyüş söymək hətta fiziki ağrıya dözümlülüyü artırır: buzlu suda əlini saxlayan insanlar neutral söz təkrarlayanlara nisbətən söyüş söydükdə orta hesabla 40 saniyə daha çox dözə bilmişlər. Bu, kobud ifadələrin beyində yaratdığı emosional boşalmanın fizioloji təsirini göstərir. Həmçinin, bəziləri üçün söyüş fiziki zorakılığa əl atmaqdan daha məqbul bir gərginlik çıxarma üsuludur. Yəni, özünü saxlaya bilməyib qışqırmaq və dalaşmaq yerinə, bəzi insanlar sinirlərini söyüşlə boşaldırlar.

İmpulsivlik: Kobud söz işlətmək çox vaxt düşünülməmiş, impulsiv bir reaksiya olur. Xüsusilə yüksək hirsli və emosiyalarını idarə etməkdə çətinlik çəkən insanlar ani qəzəb anında qarşısındakına kobud ifadə işlədə bilərlər. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, xasiyyət xüsusiyyətləri də söyüşə meyli müəyyən edir.

Məsələn, tez əsəbiləşən, aqressiv və A tipli şəxsiyyət tipi (tələskən, rəqabətcil temperament) olan insanlar daha çox söyüş söyməyə meyllidirlər. Əksinə, xaraktercə mülayim, mehriban (yüksək razılaşma nümayiş etdirən) və ya dini dəyərlərə bağlı insanlar arasında söyüşdən istifadə nisbətən azdır. Həmçinin, elmi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, dindarlıq və cinsi mövzularda utancaqlıq (seksual həyacan və ya repressiya) söyüş işlətməyə invers əlaqəlidir yəni bu cür insanlar kobud dilə daha az müraciət edirlər.

Bütün bunlar göstərir ki, fərdin psixoloji xüsusiyyətləri və emosional özünüidarə qabiliyyəti onun stres zamanı dil seçiminə təsir edir. Bundan əlavə, keçmişdə yaşanmış travmalar və emosional zədələr də aqressiv dil istifadəsinə töhfə verə bilər travmatik təcrübə yaşamış bəziləri öz acı və qəzəblərini ifadə etmək üçün söyüşə daha çox meyilli ola bilərlər (bu, bir növ müdafiə mexanizmi kimi çıxış edir).

Nəhayət, bəzi mütəxəssislər bildirirlər ki, kobud danışıq bəzən şəxsiyyət üslubu halına gəlir yəni insanın özünü cəmiyyətə göstərmə tərzinə çevrilir. Məsələn, psixoloq Timothy Jay qeyd edir ki, bəzi insanlar üçün söyüş söymək adət şəklini alıb və diqqət çəkmək üçün vasitəyə çevrilə bilir.

Sosial və mədəni amillər

Ailə və yaxın çevrə: Kobud sözlərin istifadəsi əksər hallarda öyrənilmiş davranışdır. Uşaqlar kiçik yaşlarından valideynlərini və yaxın ətrafını dinləyərək söyüş və təhqir sözlərini mənimsəyirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, uşaqlar məktəbə gəldikləri dövrdə artıq 30-40 belə söz bilir və 11-12 yaşlarında onların söyüş lüğəti böyüklərə yaxınlaşır.

Gənc yaşlı insanların sorğusu əsasında aparılan bir araşdırmada müəyyən edilib ki, onlar kobud sözləri ilk növbədə valideynlərdən, bacı-qardaşlardan və həmyaşıd dostlarından öyrəniblər, kütləvi mediadan deyil. Deməli, ailədə və ətraf mühitdə belə dilin normal qarşılanması uşağın da bunu normal hesab etməsinə səbəb olur.

Məsələn, valideynlər davamlı söyüş söyən bir evdə böyüyən uşaq bu cür danışığı ünsiyyətə məxsus adi bir tərkib kimi qəbul edə bilər.

Dost qrupu və cəmiyyət norması: Gənclər arasında və dostlar içində kobud danışıq bəzən qrup norması halına gəlir. Yaxın dostlar bir-birini söyüşlü ləqəblərlə çağırdıqda bunu zarafat və səmimiyyət əlaməti kimi qəbul edə bilirlər. Beləliklə, ortaq “qadağan olunmuş” lüğətdən istifadə bir növ qrup birliyi formalaşdırır. Tabu sözlərin birgə işlədilməsi qrupdakıların yaxınlığını göstərir.

Sosial psixoloqlar vurğulayırlar ki, marginalizə olunmuş (cəmiyyətdən kənarlaşdırılan) qruplar daxilində söyüş bir-birini başa düşməyin, həmrəyliyin rəmzi ola bilər. Bununla yanaşı, sosial gözləntilər də rol oynayır: tarixən bir çox cəmiyyətlərdə kişilərin açıq şəkildə söyüş söyməsinə daha çox dözümlü yanaşdığı halda, qadınların söyməsi tənqid olunurdu.

Müasir dövrdə bu fərq nisbətən azalsa da, hələ də mədəni normalar və gender rolları kobud dilin kim tərəfindən “uyğun” hesab edildiyinə təsir göstərə bilir.

Sosial media və pop mədəniyyət: Son onilliklərdə mediada söyüşlərin artan iştirakı da insanların dilinə təsirsiz qalmayıb. Filmlərdə, musiqilərdə və sosial şəbəkələrdə kobud ifadələr əvvəllərə nisbətən daha açıq işlədilir və cəmiyyət bu sözlərə alışır.

Məsələn, 1939-cu ildə “Küləklə sovrulanlar” filmində cəmi bir “damn” (“lənət olsun”) sözünə görə prodüserlər cərimə edilirdi, halbuki indiki dövrdə filmlər və seriallar “qadağan olunmuş” sözlərlə doludur və ictimaiyyət buna daha tolerant yanaşır. Televiziya verilişlərində 2005-dən 2010-a qədər söyüşlü ifadələrin tezliyi 69 faiz artdığı qeydə alınıb. Nəticə etibarilə, geniş kütlə mediadakı bu dilə uyğunlaşır, sanki “immunitet” qazanır – yəni əvvəllər şok effekti yaradan sözlər indi adiləşir.

Sosial şəbəkələrdə isə anonimlik və cəzasızlıq hissi bəzi istifadəçiləri real həyatda söyləməyəcəkləri qədər ağır söyüşlər yazmağa təşviq edir. Ümumən, pop mədəniyyət və internet kobud dilin yayılmasında ikitərəfli rol oynayır: bir tərəfdən belə sözləri adi hala gətirərək onların təsirini azaldır, digər tərəfdən daha ekstremal ifadələrin meydana çıxmasına zəmin yaradır (tabular dəyişdikcə, yeni söyüş formaları yaranır).

Məsələn, bir zamanlar yüngül sayılan “lənət” sözü (ingiliscə “damn”) getdikcə gücünü itirmiş, əvəzində əvvəllər normal qarşılanan bəzi irqçi və təhqiramiz ifadələr indiki dövrdə ən ağır tabu sözlərə çevrilmişdir. Deməli, cəmiyyətin qəbul etdiyi davranış normaları, ictimai mühit və kütləvi informasiya vasitələri insanların söyüşə müraciət etmə tezliyini və formasını böyük ölçüdə müəyyənləşdirir.

Dil baxımından kobud sözlərin funksiyası

Kobud sözlər təkcə qəzəb ifadəsi yox, dilimizdə özünəməxsus funksiyalara malik vasitələrdir. İlk növbədə, bu cür ifadələr danışığın emosional ifadə gücünü artırır. Adi sözlərin çatdıra bilməyəcəyi qədər güclü bir duyğunu qısa bir söyüş ifadə edə bilər.

Məsələn, “çox əsəbiləşdim” demək əvəzinə bir kəlmə kobud ifadə işlətmək insanın nə dərəcədə gərgin olduğunu daha təsirli şəkildə göstərir. Araşdırmalar qeyd edir ki, söyüşlər sanki “emosional konsentrat” kimidir – vurğulama və dramatiklik qatır.

Məşhur dilçi Geoff Nunberg də vurğulayır ki, söyüşlə ifadə olunan cümlə adi sözlərlə deyildiyindən qat-qat emosional və yaddaqalandır. Beləliklə, kobud ifadələr nitqdə üslub elementi kimi çıxış edərək dinləyicinin diqqətini çəkir, yumoristik və ya dramatik effekt yaradır.

Digər bir funksional cəhət kobud sözlərin ünsiyyətdə “boşluq dolduran” və ya qaçış yolu kimi istifadəsidir. Bəzən insanlar qarşı tərəfə dərin izahat vermək əvəzinə qısa bir söyüşlə mövzunu qapatmağa çalışırlar.

Məsələn, qonşunuza nifrət etdiyinizi uzun-uzadı izah etməkdənsə, “rədd ol” tipli kəskin ifadə iki kəlmə ilə bütün münasibəti ortaya qoyur. Bu baxımdan, kobud sözlər mürəkkəb hissləri və ya münasibəti ünsiyyətdə ixtisar edərək anidən çatdırmağa xidmət edir. Təbii ki, belə “ünsiyyətdən yayınma” halları nəzakətli ünsiyyətin pozulması hesab olunur, lakin insanın bəzən qarşısındakının reaksiyasını vecinə almadan öz mövqeyini bildirməsinə imkan yaradır. Bundan əlavə, kobud ifadələr gündəlik nitqdə yönləndirici sözlər kimi də çıxış edə bilir məsələn, cümlədə durğu işarəsi, heyrət nidası və ya reaksiyanı ifadə edən bir nitq hissəciyi rolunda ("düz-əməlli" əvəzinə "lap ***" kimi).

Bu cür sözlər bəzən danışanın emosiyasını, münasibətini və ya sosial mövqeyini göstərən bir göstəriciyə çevrilir. Maraqlıdır ki, neyrobioloji tədqiqatlar göstərib ki, söyüşlər beynin dil mərkəzlərində deyil, emosiyalara cavabdeh limbik sistemdə “yadda saxlanılır”. Bu da onların ilk növbədə ünsiyyətdə informasiya ötürmək yox, emosiya ötürmək funksiyasına xidmət etdiyini göstərir.

Sosial münasibətlərə təsiri: Kobud sözlər ünsiyyətə həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə bilər. Kontekst doğru seçildikdə və qarşı tərəf bundan incimədikdə, dostlar arasında işlədilən söyüşlü zarafatlar münasibətləri daha da yaxınlaşdırır, bir növ səmimiyyət və etibar mühiti yaradır.

Məsələn, eyni mühitdən olan gənclər bir-birinə təhqiramiz ləqəblər deyə-deyə zarafatlaşdıqda, bu, onların dostluq dərəcəsinin göstəricisidir və kənar şəxslərə qapalı olan bir qrup mədəniyyəti formalaşdırır. Digər tərəfdən, rəsmi və ya yad insanlarla danışıqda kobud ifadə işlətmək ciddi şəkildə münasibətləri korlaya bilər. Qarşı tərəf bunu hörmətsizlik sayaraq sizdən uzaqlaşa və ya münaqişə yarana bilər.

Məsələn, iş yerində rəhbərə qarşı söyüş işlətmək təkcə həmin şəxslə deyil, ümumən kollektivlə əlaqələrin pozulmasına, hətta cəza tədbirlərinə səbəb ola bilər. Yəni kobud sözlər ünsiyyət baryeri də yarada bilir insanlar söyüş söyən şəxsə qarşı etimadsızlıq və ya qorxu hissi keçirə, onun tərbiyəsi və etibarlılığı barədə mənfi qənaət formalaşdıra bilərlər.

Bəzi sosial qruplarda çox söyüş söymək “aşağı mədəniyyət” əlaməti kimi damğalanır və belələri cəmiyyətdə arzuolunmaz qəbul edilə bilər. Belə neqativ stiqmalar nəticəsində, kobud dildən daim istifadə edən birinin sosial çevrəsi məhdudlaşa və qarşılıqlı anlaşması çətinləşə bilər.

Psixoloji vəziyyətə təsiri: Söyüş söyməyin insanın öz psixoloji durumuna təsiri mürəkkəbdir. Bir tərəfdən, yuxarıda qeyd olunduğu kimi, qəzəb anında söyüş söymək insana ani bir yüngüllük gətirir stres hormonlarının azalmasına kömək edib emosional rahatlama verə bilər. Bu mənada, kontrollu şəkildə, kiməsə zərər vermədən “ağzını boşaltmaq” bəzən şəxsin özünü daha yaxşı hiss etməsi ilə nəticələnir.

Hətta araşdırmalar göstərib ki, söyüş söymək bəzi hallarda real fiziki ağrını da az hiss etməyə imkan verir (bədənin stressə reaksiyasını dəyişdirir). Digər tərəfdən, əgər insan ünsiyyətdə daim aqressiv və nalayiq dil işlədərsə, bu hal onun emosional vəziyyətini xroniki şəkildə gərgin saxlaya bilər. Davamlı söyüş söymək adəti bəzən altında yatan həll edilməmiş qəzəb, hüsran kimi mənfi duyğuların göstəricisidir və bu duyğuların daimi təkrar ifadəsi insanın psixikasına mənfi təsir göstərə bilər. Üstəlik, ətrafdakılar tərəfindən qınanma qorxusu, utanc hissi də yarana bilər ki, bu da stressi artırır.

Maraqlıdır ki, son tədqiqatlar tez-tez söyüş söyən insanların, ümumən, daha dürüst olduqlarını irəli sürür yəni filtrsiz danışdıqları üçün, fikirlərini də açıq dediklərinə görə onlara daha çox güvənmək olar. Bu cür insanlar fikirlərini olduğu kimi ifadə etdikləri üçün bəzən daha səmimi qəbul edilir və bu da onların özünəinamına müsbət təsir göstərə bilər. Ancaq burada incə məqam ondan ibarətdir ki, əgər söyüş qarşı tərəfə yönələn bir hücum şəklindədirsə (yəni sadəcə vəziyyətə reaksiya deyil, birbaşa təhqirdirsə), bu, həm söyəni, həm də hədəfdə olanı psixoloji travmaya məruz qoya bilər. Belə hallarda söyüş artıq stress atmaqdan çox, stress yaratmağa xidmət edir həm deyən şəxs sonradan peşmanlıq, günahkarlıq hiss edə bilər, həm də eşidən şəxs inciklik, özgüvəndə zədə yaşaya bilər.

Dilin strukturuna təsiri: Kobud sözlərin geniş istifadə olunması dilin lüğət tərkibinə və üslubuna da təsirsiz qalmır. Zamanla cəmiyyət hansı sözləri “ayıb” sayıb-saymamasına dair fikrini dəyişdikcə, dilin tabu lüğəti də yenilənir.

Məsələn, əvvəl kobud hesab edilən bəzi sözlər təkrar-təkrar işlədildikcə adi hala düşür, “kütləvi immunitet” qazanır. Bunun klassik nümunəsi “lənət” mənasını verən ifadələrin (məsələn, “cəhənnəm”, “lənət olsun” və s.) bir vaxtlar çox ağır söyüş sayıldığı halda, getdikcə yüngülləşməsidir. Əksinə, əvvəlki dövrlərdə geniş yayılmış irqçi və ya təhqiredici ifadələr vardı ki, cəmiyyət onlara o qədər də reaksiya vermirdi, lakin müasir dövrdə bu cür sözlər dilin ən ağır tabu qatına yüksəlib.

Məsələn, bir vaxtlar adi danışıqda işlənən bəzi təhqiramiz irq xarakteristikaları bu gün tamamilə yolverilməzdir. Bu proses lingvistikada “disfemizm pilləsi” adlanır necə ki, müəyyən söyüşlər çox işlənərək təsirini itirir, toplum yeni, daha “qüvvətli” söyüşlər icad edir. Bundan əlavə, kobud sözlərin dilə təsiri təkcə lüğətlə məhdudlaşmır, həm də cümlə quruluşuna və nitq mədəniyyətinə nüfuz edir.

Məsələn, ingilis dilində “abso-fucking-lutely” kimi sözün ortasına söyüş yerləşdirmə halları yaranıb ki, bu da dilin morfoloji strukturu daxilində yeni vurğulama formasıdır. Azərbaycan dilində bəzən vurğunu artırmaq üçün “lap ***” kimi konstruksiyalar eşidilir. Bu kimi hallar dilin ifadə imkanlarını artırsa da, rəsmi üslubda yolverilməz sayılır və dilin üslubi laylarını dəyişdirir. Yəni hansı üslubda nə qədər kobud ifadənin “norma” olduğu barədə cəmiyyət yeni qaydalar formalaşdırır.

Kobud sözlərin geniş yayılması dilin ümumi mədəni səviyyəsinə də təsir edə bilər: bir qrup insan buna görə dili “bərbadlaşır” kimi qiymətləndirə, digər tərəfdən isə dilçi alimlər bunu dilin təbii inkişaf prosesinin bir parçası sayır. Hər halda, tabu sözlərin tədricən rəsmi lüğətlərə salınması (bəzi söyüşlərin lüğətlərdə yer alması), yaxud əksinə, ictimai təzyiqlə dilin müəyyən sahəsindən çıxarılması mümkündür. Bu cür dəyişikliklər dilin canlı orqanizm kimi cəmiyyətlə qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir.

Ümumilikdə, insanların kobud sözlər işlətməsinin səbəbləri çoxşaxəlidir psixoloji gərginlikdən tutmuş sosial mühitə qədər bir sıra amillər rol oynayır. Söyüş və təhqirli ifadələr bir tərəfdən insanın ani emosional ehtiyaclarını dilə gətirməyə, stressini azaltmağa kömək edir, digər tərəfdən yanlış məkanda və şəkildə istifadə olunarsa, ciddi sosial və şəxsi fəsadlara yol aça bilir.

Dil baxımından isə kobud sözlər uzun illər boyu ünsiyyətin ayrılmaz parçası kimi qalaraq, həm söz ehtiyatımızı zənginləşdirib, həm də nitq mədəniyyətimiz qarşısında yeni sınırlar çəkib. Beləliklə, kobud dil istifadəsi insan təbiətinin və cəmiyyət normalarının kəsişməsində duran mürəkkəb bir davranışdır onu doğuran səbəbləri anlamaq, təsirlərini dərk etmək hər birimiz üçün əhəmiyyətlidir ki, dilimizdən istifadəni daha şüurlu şəkildə tənzimləyə bilək.