2045-ci ildən sonra kim daha ağıllı olacaq? - Unikallıq erasına yol xəritəsi

Səhnəyə yeni intellekt çıxır

Minilliklər boyu insan beyni Yer üzündə ən mürəkkəb və yaradıcı struktur hesab edilib. Ancaq kompüter sürətinin, alqoritm yeniliklərinin və məlumat bolluğunun eksponent artımı bu status-kvonu silkələyir. 1993-cü ildə San-Dieqo Dövlət Universitetinin kompüter alimi Vernor Vinge “The Coming Technological Singularity” ("Yaxınlaşan Texnoloji Unikallıq") adlı məqaləsində insanı dəf edəcək maşın ağlının qaçılmazlığını elan etdi və “The Singularity” ("Unikallıq") terminini dövriyyəyə buraxdı.

Konsepsiyanın doğuluşu: Vinge-nin ssenarisi

Vinge-yə görə süni intellekt (Sİ) insanı keçdiyi anda “post-insan dövrü” başlayır: proqnozlaşdırma qabiliyyətimiz dayanır, çünki intellekt artımı eksponent həddə keçəcək. Müəllif bu məqamı "qaranlıq üfüq" metaforası ilə izah edirdi; oradan o tərəfi insan zehni dərk etmir.

Texno-Optimist baxış: Ray Kurzweil və 2045 Vizyonu

"Google"un baş futuroloqu Ray Kurzweil 2005-ci ildə tarixli “The Singularity Is Near” ("Unikallıq yaxındır") adlı kitabında hesabladı ki, 2029-cu ildə maşınlar insan-səviyyəli, 2045-ci ildə isə trilyonlarla dəfə üstün olacaq. Onun “inanclı eksponentialist” mövqeyi Moore qanununu biologiyaya, nanotexnikaya və bulud-beyin interfeysinə genişləndirir.

Narahat səslər: “Son icadımız” və Bostromun xəbərdarlığı James Barrat 2013-cü ildə tarixli “Our Final Invention” ("Son İcadımız") kitabında iddia edir ki, insan nəzarətini almadan super süni intellektin fəaliyyətinə icazə vermək nüvə silahından da risklidir.

Nick Bostrom 2014-cü il tarixli “Superintelligence” ("Superintellekt") əsərində “intellekt partlayışı”nın koordinatsız gedişində insanlığın “mədədəki qarışqa” roluna düşəcəyini təsvir edir və “uyğunlaşdırma problemini” (alignment) mərkəzə çıxarır.

Fikir spektrumu genişlənir

Max Tegmark “Life 3.0” (Həyat 3.0) (2017) ilə “necə Sİ, hansını?” sualını önə çəkir, etik kodlaşdırma və beynəlxalq normalar təklif edir.

Stuart Russell 2019-cu il tarixli “Human Compatible” ("İnsanla uyğun") kitabında məqsəd-seçən ("goal-directed") arxitekturanın yerinə “insan üstünlüklərinə şərti bağlı” Sİ modelini irəli sürür.

Eliezer Yudkowsky və MIRI məktəbi “dəqiq formal təhlükəsizlik sübutları” tələb edir; əks halda süni intellektin işə düşməsi “qarşısıalınmaz terminal optimallaşdırıcı” riskini daşıyır.

“Saat” neçəni göstərir?

Müxtəlif mənbələr insan səviyyəli süni intellektin (AGI) və ondan sonrakı "unikallıq" mərhələsinin gəlişi üçün fərqli tarixlər təklif edir:

Ray Kurzweil (2005): AGI-nin 2029-cu ildə, unikallığın isə 2045-ci ildə baş verəcəyini proqnozlaşdırır.

Mühafizəkar mütəxəssislər: İnsan-səviyyəli süni intellektin təxminən 2050-ci illərdə yaranacağını, unikallığın isə 2075-ci ildən sonrakı dövrə aid olacağını bildirirlər.

Metaculus platformasının 2024 median proqnozu: AGI üçün ortalama 2031, unikallıq üçün isə təqribən 2043-cü ili göstərilir.

LiveScience-ın 2025 analizi: AGI-nin 2026–2040-cı illər aralığında hər an gerçəkləşə biləcəyini vurğulayır, lakin unikallıq üçün dəqiq tarix qoymur.

EA Forum-dakı qısa-timeline tərəfdarları: AGI-nin 2030-cu ildən əvvəl, unikallığın isə 2035ci ildən əvvəl görünəcəyini iddia edirlər.

Niyə bu qədər fərq var?

Paradoksal olaraq süni intellekti yarada biləcək mütəxəssislər də texnologiyanın qeyri-xətti sürətini dəqiq modelləşdirə bilmirlər. Metodoloji qeyri-müəyyənlik, tərif fərqləri (AGI = hər vəzifədə insanı üstələmək; ASI = bütün sahələrdə çox-insan səviyyəsi) və tənzimləmə potensialı proqnozları xeyli dəyişir.

Sənaye liderləri və reallıq çeki

"OpenAI" rəhbəri Sam Altman 2024-cü ilin sonundakı çıxışında AGI-nin “gözləniləndən tez” gələ biləcəyini, lakin real transformasiyanın mərhələli olacağını dedi; ən böyük təhlükələrin “superintellekt keçidi”ndə yatdığını vurğuladı.

Risklər, fürsətlər və hazırlıq planı

Bunları aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

- İqtisadi sistemlər: İş bazarlarının silkələnməsi, “universal bazis gəlir” kimi kompensasiya mexanizmləri.

- Hüquqi Çlçərçivə: Süni intellektə hüquqi məsuliyyətin aid edilməsi, patent-mülkiyyət

rejimlərinin yenilənməsi.

- Etik dilemmalar: Avtonom silahlar, bərabərsizlik uçurumu, şəxsi məlumatın “idrak ekstraksiyası”.

- Faydalı süni intellekt vizionu: Elmi tədqiqatın sürətlənməsi, xəstəliklərin modelləşdirilməsi, iqlim proqnozlarının dəqiqləşməsi.

Azərbaycan perspektivi və qlobal tənzimləmə

Azərbaycan rəqəmsallaşma strategiyasında (“Ağıllı rəqəmsal transformasiya – 2021–2025”) süni intellekti əsas lokomotiv kimi göstərsə də, unikallıq riskləri üzrə hələ konseptual “milli yol xəritəsi” mövcud deyil. BMT-nin süni intellekt üzrə hazırladığı Qlobal Tənzimləmə Çərçivəsi layihəsi (GPAIS) 2026-cı ildə müzakirəyə çıxarılacaq. Bu platformada regional səslərin aktiv iştirakı həyati əhəmiyyət daşıyır.

Qaranlıq üfüqə doğru aydın baxış

Unikallıq sadəcə futuristik fantaziya deyil; artıq GPT-4 səviyyəli modellər, bioloji hesablama və kvant prosessorları bu üfüq xəttini yaxınlaşdırır. Gec-tez süni intellekt bizi ağlın yeni qatına aparacaq. Sual təkcə “nə vaxt?” deyil, “hazır olarıqmı?” sualıdır. İndidən etik, hüquqi və sosial dayaqların hörülməsi, həm optimist, həm də pessimist ssenarilərin ciddi şəkildə sınaqdan keçirilməsi insanlığın ən böyük “kollektiv şərtləndirmə testi” olacaq.