"Kino da, jurnalistika da, ədəbiyyat da böhrandadır" - Orxan Fikrətoğlu

Yazıçı, jurnalist, Əməkdar incəsənət xadimi Orxan Fikrətoğlunun APA-ya müsahibəsi

Xatırlayıram, bir dəfə Orxan Fikrətoğlu aparıcı olduğu verilişə bu cür başlamışdı: Salam, bu gün ayın 22-sidir, dünən 21-i idi, sabah isə 23-ü olacaq. Sonra bir az ara verib əlavə eləmişdi: Şübhəsiz, nə olur, olsun, sabah 23-ü olacaq.

Onda Orxan Fikrətoğlunun bilinən bir şeyi niyə bu formada izah eləməsi mənə təəccüblü gəlmişdi. Ta ki illər sonra müsahibələrinin birində dediyini ifadəni eşidənə qədər...

“Xalq və onun aparıcısı eyni düşünməlidir. Mən Azərbaycan adamı ilə öz dilində danışıram: sadə, anlaşıqlı...”

– Köhnə azərbaycanlı, yazıçı, aparıcı, rejissor. Orxan Fikrətoğlu daha çox hansıdır?

– Maraqlı sualdır. Çünki bu sualın içində mənim taleyim gizlənib. Mən özgələr içində doğma, doğmalar içində özgə bir adamam. Həmişə çiynimi böhran içində olan sahələrin altına vermişəm. Çünki Azərbaycanda mənim 50 il xidmət etdiyim və Üzeyir Hacıbəyovdan, Mirzə Cəlildən gələn bir maarifçilik ənənəsi var. Təbii ki, ilk növbədə yazıçıyam. Mənim işim, peşəm, birinci növbədə, yazmaqdır. Bilirsiniz ki, Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmişəm. Kitablar müəllifiyəm. İş fəaliyyətimə gəlincə, bu, kinostudiyadan başlayır. Sadaladığınız sahələrdə o zaman yerdəyişmə edirəm ki, həmin sahədə artıq mənə sosial sifarişlər verilir. O zaman artıq o sahədən uzaqlaşıram. Amma yekun olaraq qənaətim budur ki, əslində, bu cür yaşamaqla mən özüm də məğlub oldum və o sahələrin də məğlub olmasına səbəb oldum. Razıyam, böyük səslənir, amma bu belədir: kino böhrandadır, jurnalistika, demək olar ki, böhrandadır, ədəbiyyat da həmçinin – baxmayaraq ki, emalatxanalarda böyük ədəbiyyat yaranır, amma ədəbiyyat iş olaraq böhrandadır. Nə qədər acınacaqlı olsa da, 90-cı illərdə biz asket ədəbiyyatı atıb publisistikaya keçdik, döyüşə keçdik. Bizdən sonra gələn nəsil bu yolu seçmədi, Azərbaycan ədəbiyyatı ənənəsini bir qırağa qoyub sosial şəbəkə ənənəsi üzərindən hərəkət etməyi seçdilər. Burada bizim günahımız var, əlbəttə. Ədəbiyyata, jurnalistikaya, kinoya doluşmuş olan dəxilsiz adamlar, təəssüf ki, həmin sahələri müəyyən edirlər. Bu, çox acınacaqlıdır.

Mən sizə bir faktı deyim, mənim qədər verilişi bağlanan, kanal dəyişən adam yoxdur. Çünki mənim təməl prinsipim var: sözünü dəyişmə, yerini dəyiş. Bu mənim mübarizəm deyil, bu, Azərbaycan dövlətçiliyinin təməl prinsiplərinin bərpası uğrunda aparılan maarifçi savaşıdır və mən də bir əsgərəm. Mədəniyyət ənənə üzərində qurulub və qurulmalıdır.

Baxırsan ki, adam dialoqu işləyə bilmir, süjet qura bilmir, nəticəyə gələ bilmir, amma ciddi ədəbiyyatdan danışır, özünün dahiliyindən bəhs eləyir. Mən heç kitab təqdimatlarını da sevmirəm, getmirəm də. Ay qardaş, nə qədər yazıçı var, şair var, nə qədər kinoçu var, teatr xadimi var…

– Orxan bəy, “Zorxana” verilişiniz böyük maraqla izlənilirdi. Bəs bu gün o cür verilişlər tamaşaçı üçün maraqlıdırmı? Nəzərə alsaq ki, adı dəyişsə də, eyni formada verilişiniz günü bu gün davam etməkdədir.

– Sizə yenə də öz paradiqmamdan cavab verəcəyəm. O vaxt mənim tamaşaçım Azərbaycan xalqı idi. Amma bu gün Azərbaycan xalqı da dəyişib, Azərbaycan tamaşaçısı da, eyni zamanda, televiziya yayımçıları da, ora gələn sifarişlər də. Dediyiniz layihə efirdə nümayiş olunan vaxtları hər gün evə gələndə, azı, 10-15 adam həyətdə məni gözləyirdi, müzakirə edirdik, orada danışılan mövzulara münasibət bildirirdilər.

– Bu gün bəs?

– O xalq və onun aparıcısı eyni düşünürdü. Eyni problemi müzakirə edirdilər. Sonra xalqa olan sosial sifariş dəyişdi. Bugünkü tamaşaçı hər hansısa bir xəbəri əxlaqsız sosial şəbəkədən çiy halda alır. Və təəssüf ki, özü özünə izah etmədən həmin çiy məlumatı olduğu kimi qəbul edir. Orxan Fikrətoğlu ötürücü idi. Orxan Fikrətoğlu bu gün ölkədə baş verən prosesləri Azərbaycan marağında, paradiqmasında izah edə bilir. Amma sosial şəbəkədən xəbəri çiy halda götürmüş X adlı adam o xəbəri başqa cür qavrayır. Nəticə etibarilə, Azərbaycan xalqının elə qismi var ki, cahillikdən də aşağı səviyyədədir. Ümumiyyətlə, bizdə təhlil jurnalistikası yox dərəcəsindədir. Yəni dövr dəyişib, informasiyaya maraq dəyişib və insanlar çox-çox bəsitləşib. Sosial şəbəkələrdə hamı dahidir, hamı jurnalistdir, hamı təhlil edəndir, hamı filosofdur. O adamlara Orxan Fikrətoğlu lazımdır? Deyil.

– Sosial şəbəkə adamlara meydan verdi, məncə, buradan başlamalıyıq.

– Nihat bəy, sosial şəbəkəni kim yaradıb? Yaradan adam insanları cahillik səviyyəsinə çatdırmaq üçün yaradıb və məqsədinə də nail olub. Maarifçilik olmasa, ciddi kinematoqraf olmasa, ciddi ədəbiyyatçı yaranmasa, bu gedişin sonu uçurumdur. Bu gün söz sahibi olan insanları tənqid edənlər öz sözləri ilə tənqid etmir. Bütün bunlar bilərəkdən edilir ki, cəmiyyətdə nüfuza sahib adamlar gözdən düşsün. Mən sizə əminliklə deyirəm ki, Anar heç vaxt Azərbaycan əleyhinə ifadə işlətməz, düşünməz. İşlərində müəyyən qüsur ola bilər, amma ölkə əleyhinə, xalq əleyhinə, dövlət əleyhinə heç vaxt işləməz. Bu dəyər mənim üçün çox mühümdür. Amma onun və o kimilərin yerinə gələcək adamlar kimdir, nəyə və necə xidmət edəcəklər, bilmirəm. Çünki onlar başqa ideologiyada və təhsildə böyümüş adamlardır. Dövlətin təməl prinsiplərini qoruyacaq olan adamların adı cəmiyyətdə həmişə diri saxlanılmalıdır. Niyə Üzeyir bəyə heç bir hakimiyyət dəymirdi? Təsəvvür edin, bu adam iki dövlətin himnini yazıb. Stalin hər zaman soruşardı ki, “Arşın mal alan”ı yazan hardadır? Çünki xalqa təsir edəcək taxçalar hər zaman qorunmalıdır. Bu gün bu ideyanın tamamilə əksi aparılır. Nəticədə bütün sahələrdə peşəkar kadr çatışmazlığı var.

– Çox ümidsiz danışırsınız.

– Bizə qayıdılmalıdır. Yəni o əvvəlki ənənəyə, həmin o xəttə.

– Bu sadaladıqlarınızdan sonra ənənəyə qayıtmaq real görünür? Nəzərə alsaq ki, 21-ci əsrdə yaşayırıq.

– Təbii ki! Reformlardan asılıdır. Azərbaycanlılar çox tez uyğunlaşırlar. Məsələn, deyilsə ki, filan məktəb artıq dominantdır, vəssalam, ora yönələcəklər. Təhsil sistemindən heç nə danışmaq istəmirəm, düzü. Amma hər şey ortadadır. Təsəvvür edin ki, adamlar müəllimi, şagirdi imtahan edir, amma imtahana qədərki mərhələ üçün dərslik yazmırlar. Sən iki müəllim arasında hansı fərqi yoxlayırsan? Sən nə öyrətmisən, hansı ixtisaslaşma kursu açmısan ki, ondan bu gün imtahan götürəsən. Bu qədər zaman içində kurikulum sistemini tam tətbiq edə bilməyiblər, nə bilim, Boloniya sistemini mənimsəyə bilməyiblər. Hansı ki, Avropa artıq bu sistemlərdən belə imtina edir.

– Orxan bəy, bayaqdan maarifçilik-maarifçilik deyirik. Ümumiyyətlə, nə vaxtsa yorulduğunuzu hiss etmisiniz?

– Mən sizə bir şeyi dəqiq deyim ki, bu yolda mən özümə çox böyük xəyanətlər eləmişəm. Bu dəqiqdir. Televiziya mənim onlarla romanımı məhv elədi. Bunu təkcə mən demirəm, bunu mənə yazıçı dostlarımız da deyir. Xatırlayıram, tələbə yoldaşım rus dramaturqu Nikolay Kolyada (Nikolay Kolyada – rusiyalı aktyor, rejissor, yazıçı və dramaturq. Teatr tənqidçisi John Freedman Kolyadanı Rusiyanın çağdaş teatr hərəkatının "atası" kimi qiymətləndirib, – N.P.) mənim jurnalistikada olduğumu biləndən sonra düz bir həftə məni danladı ki, gəl yanıma, özünü məhv eləmə. Bilirsiniz, televiziya bütün sənətlərin kanalizasiyasıdır. Hər şey ora axır, əzizim. Bu, sənət deyil. Amma bütün bunlara rəğmən, deyim ki, yorulduğum olub, əlbəttə. Mən nəinki ədəbiyyat, kino və jurnalistikada, digər aidiyyəti olmayan sahələrdə də problem hiss etdikdə onun həlli üçün nələrsə etməyə çalışmışam. Mənim başqa sahələrdə işləməyimə səbəb də budur.

Mənə dəfələrlə başqası üçün yazmaq təklifləri gəlib. Mənə belə şeylər çatmır, bunun adı xəstəlikdir. Sən yaza bilmirsənsə, niyə yazıçı olmaq, yaxud hər hansısa bir ad almaq istəyəsən ki?

– Ədəbiyyat, kino, teatr, lap jurnalistika da daxil, bunlardan hansı bu gün üçün daha yaxşıdır?

– Təbii ki, ədəbiyyat. Mən şəxsən jurnalistikanın yarandığı və öldüyü günləri xatırlayıram.

– Jurnalistika ölübsə, bugünkü mətbuat nəyə söykənir?

– Bilmirəm. Bunun adı nədir, bilmirəm. Biz artıq postinsanlarıq və postjurnalistika dövrünü yaşayırıq. Amma bu gün baş verən proseslərə mən ad verə bilmirəm. Bu jurnalistika deyil. Ədəbiyyat özü də başqa yönə keçib. Məsələn, bizim dövrümüzdə Umberto Eko publisist sayılırdı. Amma Eko bizim dilimizə tərcümə edildi, dəyərsizlik içində dəyər axtarma məsələləri ortaya atıldı, böyüdü. Kobe Abenin “Qumluqda qadın” əsəri var, orda süjet boyunca Sizif əməyi motiv götürülür. Bugünkü ədəbiyyat Sizif əməyinin yaxınına belə düşmür. Nə o ruhu verir, nə o ağrını, nə o acını, sadəcə görüntü, vəssalam. Bugünkü nəsr detallaşmış fizioloji xəstəliklər nəsridir.

– Səhv eləmirəmsə, kitablarınızı Azərbaycanda nəşr etdirmirsiniz. Niyə?

– Bəli, eləmirəm. O vaxt “Ölü mətn” burada nəşr olundu, vallah, heç bilmədim, haradan gəlib hara getdi? O kitabdan mənim xəbərim olmadı, amma günü bu gün belə o kitabı satışda görürəm. Mən kitablarımı Türkiyədə çap etdirirəm və qonorarımı da alıram.

Son olaraq isə, Bakının tarixi haqqında kitabım nəşr olundu. Sənədlər var idi, hansı ki 30 il ərzində Misirdən, Gürcüstandan, Türkiyədən, Rusiyadan Bakı haqqında olan sənədləri öz pulumla almışam. 1801-1917-ci illər arasında Bakıda nə baş veribsə, hamısının sənədləri məndə var. Bilmirəm, bu sənədləri bizim Tarix İnstitutunda var, ya yox. Mən bu sənədlərin bir hissəsini bədiiləşdirib çap elətdirdim. Bu kitab bir əsr boyunca Azərbaycan insanının kimliyini ortaya qoyur. Bu olduqca maraqlı bir faktdır.

Bakı o dövrdə imperiyanın ən çox çiçəklənən şəhəri idi. Azərbaycan dünyanın, az qala, neft mərkəzi olub. Bütün bunlar sənədlərlə kitabda öz əksini tapır.

– Orxan bəy, sənət sənət üçündür, yoxsa millətin, dövlətin maraqları üçün?

– Sənət sənət üçündür. Birmənalı olaraq, bu belədir. Amma seçim sənət üçün deyil. İnsan, birinci növbədə, insandır, sonra yazıçı. Çinlilərin məşhur bir deyimi var: keçid dövrüdür, yazıçılar dağlara çəkilməlidir.

Sizə bir faktı deyim, Çingiz Mustafayev peşəkar jurnalist idi, amma o, Xocalını çəkəndə ağlayırdı. Jurnalist obyekti çəkəndə ağlamır, çəkir və aparıb kadrı satır. Çingiz Mustafayev niyə ağlayırdı? Çünki o həm də vətəndaş idi. Ona görə ağlayırdı.

Mənim müharibədən bəhs edən “Yalan”, “Ümid” kimi filmlərim var. Bütün bunlar, əlbəttə ki, təbliğat filmləridir və sənət deyil. Bunu mən bilirəm. Mən həm də bilirəm ki, “Xalça nəğməsi” filmim isə sənətdir. Müharibə filmləri, bir növ, təbliğat filmləridir.

– Qalib ölkə haqqında film çəkmək niyə çətindir?

– Ümumiyyətlə, müharibə haqqında film çəkmək çətindir. Əvvəla, ona görə ki, siyasi situasiya tez-tez dəyişir. Ola bilər ki, sən filmin çəkilişlərini bitirməmiş dediyimiz situasiya dəyişə bilər. Bu səbəbdən, bayaq da dediyim kimi sənət sənət üçündür. Sənət bütün zamanların və dəyişməz məqamların üzərində dayanan bir anlayışdır.

Bax, məsələn. Amerikada birinin başqasına sevgisini izah eləməsi ilə Azərbaycanda birinin başqasına sevgisini izah etməsi fərqlidir. Amma baxış eynidir, çünki hər ikisi insana baxışdır. Bax o baxış sənətdir. Elə məsələlər var ki, sənəti millətin taleyi məsələsinə xidmət elətdirmək olar. Tolstoy, məsələn. Tolstoy Qafqazda döyüşmüş və ruslara qarşı olan adamları öldürmüş rus əsgəridir, amma eyni zamanda, dünyanın ən böyük yazıçısıdır. Niyə? Çünki öz Vətəninə, xalqına xidmət etməli olduğunu bilir.

– Azərbaycanda Tolstoy qılafında olan hansı yazıçıların adını çəkmək olar?

– Məhəmməd Hadi. Onun taleyi çox ağrılıdır və döyüşçüdür. Əhməd Cavad da həmçinin. Hüseyn Cavidi ən böyük əsgər sayıram və 1937-ci ildə həbs olunmuş bütün adamlar qurbandır, amma Cavid şəhiddir. Cavidin elə əsərləri var ki, bugünkü Suriyadır, İraqdır. Təsəvvür edirsiniz? Cavid bu gün Turanda baş verən hər şeyi yazıb.

– Davamlı olaraq, bizim yazıçı və ssenaristlərin dünyagörüşü tənqid olunur. Bax, məsələn, siz özünüz Rusiyada təhsil almısınız, təcrübə keçmisiniz. Bu gün xarici ölkələrə təcrübə üçün müəlliflər göndərilə bilərmi? Onlar üçün kurslar, seminarlar təşkil oluna bilərmi?

– Hər bir ölkə öz marağını güdür və onların ideoloji mənbələrində özlərinə xidmət edəcək insanlar yetişdirilir, yazıçı, şair yox. O vaxt bizlərin getməsi, müəyyən təcrübələr qazanması isə bir şans idi. İndi bir az mümkünsüz kimi görünür, dövr o dövr deyil.

Təbii ki, İtaliyada, nə bilim, Rusiyada heç bir kurs, təlim insanı yazıçı edə bilməz. Birinci növbədə, yazıçı doğulur, istedad Allah tərəfindən verilir. İkincisi, mətnlərinin kökündə ənənə və akademik nəsr durmalıdır. Ədəbiyyat insanın taleyini, içini, iztirab və sevgisini ictimailəşdirəcək baxış bucağıdır. Azərbaycan ədəbiyyatının ən böyük səhvi odur ki, ancaq özünü yazır. Məsələn, birinin uşaq vaxt nəsə travması olub, kimsə bunu döyüb. Baxırsan ki, bütün ədəbiyyatı təhqirdir. Adam psixoloqa getməli, müalicə almalıdır, amma oturub yazır.

Sizə bir faktı deyim, mən əvvəllər belə bir təşəbbüslə çıxış etmişdim. Gəncləri xaricə təcrübəyə, kurslara göndərmişdik. Nəticə bilirsiniz, nə oldu? Hansı tələbələri ki seçmişdilər, onlar Avropaya gedib qayıtmadılar. Eləcə qaldılar orda. Niyə? Çünki seçim düzgün aparılmamışdı.

Mənim Azərbaycan ədəbiyyatında ən sevdiyim əsər “Hekayəti Müsyö Jordan Həkimi-Nəbatat və Dərviş Məstəli Şah Cadükuni Məşhur” əsəridir. Bilirsiniz niyə? Çünki orada Allahın gülüşü var. Allahın həmin vəziyyətdə Parisi dağıtması bir reaksiyadır ki, avamlıq daha da dərinləşsin.

– Ümumiyyətlə, ədəbiyyata gəlişinizdə atanızın rolu var? Yəni istəyirdi ki, yazasınız?

– Ümumiyyətlə, yazmaq bir xəstəlikdir və nəsildən nəslə keçməsi mümkündür. Mən idmançı olmuşam, futbolla məşğul olmuşam. Bir dəfə atamın masasında yarımçıq bir şeir gördüm, oturub o şeirin davamını yazdım. Atam məni çağırıb göz yaşları içində dedi ki, mən inanardım ki, böyük qardaşın yazar, amma sənin bakılılara çəkdiyini düşünürdüm. Amma elə deyilmiş. Axşamı bu münasibətlə qonaqlıq belə verdi. Nüsrət Kəsəmənli məni qucaqlayıb başı üstünə qaldırdı ki, ədəbiyyat burda olur, yəni yuxarıda, sən bura qalxmalısan.

Sonralar başa düşdüm ki, insan özündə kimlərisə bütləşdirə bilməz. Mən Anarı özünün kabinetində tənqid eləmiş adamam. Anar həmişə atama deyirdi ki, dəymə, o, o cür fikirləşir. Cavanlıqda bütləri dağıtmasan, səndən heç nə çıxmayacaq. 50 yaşdan sonra öz yaratdığın bütləri qorusan, artıq insansan, bu dəqiqdir.

– Bayaq tənqidlərdən danışdınız. Ümumiyyətlə, Azərbaycan sənətçisi tənqidə açıqdır?

– Yox, heç yox. Azərbaycan sənət meydanında oturuşmuş qaydalar və idarəedici yoxdur. Kim bu gün Anara qiymət verə bilər? Kim bu gün Orxan Fikrətoğluna rəy verə bilər?

Bu gün, az qala, hamı tənqidçidir. Bunları kim bu səviyyəyə qaldırıb, kim meydan verib, bilmirəm. Məsələn, bir tənqidçi var, illərdir, yazır, danışır, çıxışlar edir. Mən onun bir dənə də olsun, cümləsini başa düşmürəm. Bu adamın beş cümləsini dalbadal oxumaq olmur. Coysu tərcümə eləmiş adamam, amma bu tənqidçinin cümləsinin məntiqini tuta bilmirəm. Yaxşı bəs, bu adamları dəyərə kim mindirib?

– Onda belə çıxır ki, tənqidimizin durumu sizi qane etmir, hə?

– Yaxşı tənqidçilərimiz var. Məsələn, Cavanşir Yusifli yaxşı tənqidçidir. Tənqid baş vermiş prosesə qiymət vermək deyil, onu oxucu da verə bilir. Tənqid baş verəcək prosesi yaratmaqdır. Belinski olmasaydı, rus ədəbiyyatı yox idi. Mən yaxşı şeir yazıramsa, tənqidçini neyləyirəm? Tənqidçi elə bir beyin sahibi olmalıdır ki, o yeni mənzərə yaratmalıdır. Məsələn, izah verməlidir ki, bu gün niyə 3 fazalı mətn yazılmalıdır. Niyə günü bu gün də dastan ədəbiyyatı yaşayır? Çünki dastanda 3D var: yerin altı, yerin üstü və göy üzü. Markes niyə nəhəngdir, Folkner niyə böyükdür? Çünki onların mətni üçfazalıdır.

Bayaq sual verdiniz ki, niyə qalib ölkə haqqında nəsə yazmaq, ya çəkmək çətindir? Və sonra de dediniz ki, sənət sənət üçündürmü? İki sualı ümumiləşdirirəm, sifarişlə ədəbiyyat yazılmaz. Amma tənqidçi onun mənzərəsini yazsa, yazmaq olar. Tənqidçi mətn təşviqçisi olmalıdır.

– Hazırda nə yazırsınız?

– Roman üzərində çalışıram. Süjet budur ki, Ağdam qaçqını Bakıda vəfat edib. Amma vəsiyyət eləyib ki, Ağdam alınan kimi nəşimi ora aparın. Oğul indi atasının nəşini götürüb gedir Ağdama.

– “Ölü mətn”dən sonra sanki bir az sükuta çəkildiniz.

– Yox, niyə ki? “Tülü”nü yazmışam və çox sevirəm. Allahın anatomiyasından bəhs edən mətndir. Və kifayət qədər uğurludur.

– Mətnlərinizə gələn reaksiyalar sizi qane edir?

– Azdır, əlbəttə ki. Amma, hesab edirəm ki, ciddi ədəbiyyat adamları anlayır.

– Azərbaycanda nə qədər ciddi ədəbiyyat adamı var ki?

– 5 nəfər, uzağı 10.

– Bəs ciddi oxucu?

– Ciddi oxucu var, kifayət qədərdir.

– Orxan bəy, özünüinkişaf və motivasiya kitabları yaman dəbdir.

– O, biznesdir, ədəbiyyat deyil. Metroda oxunan kitab heç vaxt ədəbiyyat ola bilməz.

– Kitab metroda oxuna bilməz ki?

– Bilər, amma oxunursa, artıq kitab deyil, ədəbiyyat deyil. Motivasiya kitablarını oxuyub milyonçu olmaq olar? Belə şey mümkündür? Elə bu kontekstdə sizə bir əhvalat danışım: bir nəfər milyonçu dostuna deyir ki, sən necə milyonçu olmusan? Bu da deyir ki, filan işə bir milyon yatırım elədim, bir milyon 100 dollar götürdüm, sonra beş milyon qoydum, beş milyon 200 dollar götürdüm. Dostu da deyir ki, 100-200 dollarla axı milyonçu olmaq olmaz. Mən deyirəm, necə milyonçu oldun? Dostu da cavab verir ki, heç nə, sadəcə babamdan qalmışdı, vəssalam.

Qeyd: Orxan Fikrətoğlunun istəyi ilə müsahibədə ona bir müddət öncə Milli Kulinariya Mərkəzinin baş direktoru vəzifəsinə təyin olunması ilə bağlı suallar verilməyib.