“Zərif görünüb sərt vuranlar” - Məşhur qadın kəşfiyyatçıları

Tarix boyu kəşfiyyat aləmində qadınlar mühüm rol oynayıb, lakin onların adları çox vaxt kölgədə qalıb. Geniş ictimaiyyət qadın casuslar deyiləndə adətən ilk növbədə XX əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş məşhur Mata Hari kimi obrazları xatırlayır. Mata Hari “femme fatale” (cəzbedici təhlükəli qadın) imici ilə yadda qalıb və bu, uzun müddət qadın casusların ictimai şüurda məhz ekzotik yoldan çıxarıcı kimi qəbul edilməsinə səbəb olub. Halbuki həqiqətdə bir çox qadın kəşfiyyatçı və agent fərqli dövrlərdə və ölkələrdə kritik əməliyyatlar həyata keçirib, müharibələrin və siyasi qarşıdurmaların gedişatına təsir göstəriblər. Bu qadınların bəziləri öz xidmətlərinə görə yaşadıqları ölkələrdə səssiz qəhrəmanlar kimi qiymətləndirilsə də, adları tarix kitablarında və geniş ictimai yaddaşda çox zaman görünmür.

Lent.az dünya üzrə kəşfiyyatçı qadınlar ilə bağlı araşdırmanı təqdim edir:

Bu araşdırmada oxucularımıza az tanınan, lakin real həyatda iz qoymuş qadın kəşfiyyatçılara nəzər salacağıq. ABŞ, SSRİ, Böyük Britaniya, İsrail, Kuba və digər ölkələrin hərbi və dövlət kəşfiyyat sistemlərində xidmət etmiş belə qadınlar, onların cəsur əməliyyatları, uğurları, ikiqat agent fəaliyyəti və diplomatik casusluq macəraları tarixi kontekstdə təqdim olunacaq. Həmçinin, populyar mədəniyyətdə tez-tez sual doğuran iki məqama da toxunacağıq: əfsanəvi aktrisa Merilin Monronun hər hansı formada kəşfiyyat orqanları ilə əlaqəsi olub-olmaması və Kuba lideri Fidel Kastro ətrafında xarici ölkələrin qadın casuslarının rolu. Bütün faktlar arxiv materialları və etibarlı mənbələrlə əsaslandırılacaq.

ABŞ: Az tanınan qadın kəşfiyyatçıları

İkinci Dünya Müharibəsi və sonrasında ABŞ kəşfiyyatında xidmət etmiş bir sıra qadınlar vardır ki, onlardan bəziləri yalnız son illərdə layiq olduqları diqqəti qazanmağa başlayıblar. Belə qəhrəmanlardan biri Virginia Hall idi. O, müharibə zamanı Nasistlərin işğal etdiyi Fransa ərazisində OSS (ABŞ-ın müharibə dövrü Strateji Xidmətlər İdarəsi) və onun sələfi olan Britaniyanın SOE təşkilatının agenti kimi fövqəladə fəaliyyət göstərmişdir. Virciniya sol ayağı dizdən aşağı amputasiya olunmuş bir qadın idi; taxta protezinə “Cuthbert” adını qoymuşdu. Lakin bu fiziki məhdudiyyət onun cəsarətini zərrə qədər azaltmadı. Hall düşmən xətləri arxasında agent şəbəkələri qurur, Müqavimət hərəkatına rəhbərlik edir, əsir düşmüş müttəfiq pilotların və əsgərlərin qaçmasına yardım edir və Gestaponun əlindən yayınmağı bacarırdı. Gestapo onu “Axsaq Xanım” ləqəbi ilə axtarışa vermişdi və ifşa etmək üçün böyük səylər göstərirdi. Hall isə davamlı olaraq faşistlərin bir addım önündə hərəkət edir, tez-tez fərqli adlar və gizli şəxsiyyətlər altında fəaliyyətini sürdürürdü. Onun misilsiz fədakarlığı nəticəsində Virciniya Hall 1945-ci ildə ABŞ tərəfindən Şərəf Xaçı (Distinguished Service Cross) ordeni ilə təltif edildi. Bu mükafata layiq görülmüş yeganə mülki qadın idi. Müharibədən sonra o, kəşfiyyat sahəsində qalmağa davam etdi və Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsində (CIA) gizli əməliyyat zabiti kimi azsaylı qadın rəhbərlərdən birinə çevrildi, 1966-cı ildə məcburi təqaüdə çıxana qədər müxtəlif məxfi vəzifələrdə çalışdı.

ABŞ-ın kəşfiyyat tarixində digər maraqlı bir qadın fiqur Elizabeth Bentley olmuşdur. O, əvvəlcə Sovet kəşfiyyatı (NKVD) üçün gizli agent və məlumat daşıyıcısı kimi fəaliyyət göstərmiş, lakin 1945-ci ildə vicdan əzabı çəkərək FBI-ya təslim olmuş və Sovetlərin Amerikadakı casus şəbəkələrini ifşa etməyə başlamışdır. Mətbuatda ona "Qırmızı Casus Kraliçası" ləqəbi verilmişdi, çünki Bentley ifadələrində ABŞ hökumətinin daxilində onlarla şəxsin SSRİ xeyrinə casusluq etdiyini açıqlamışdı. 1948-ci ildə ABŞ Konqresinin House Un-American Activities Committee (HUAC) adlı dinləmələrində ifadə verərkən keçmiş yüksək vəzifəli məmurların o cümlədən ABŞ maliyyə nazirinin sabiq müavini Harry Dexter White da daxil sovetlərə məlumat ötürdüyünü iddia etməsi ölkədə böyük səs-küy yaratdı. Bentley-in FBI ilə əməkdaşlığı nəticəsində bir sıra gizli sovet agentləri de-şifrə olundu, hərçənd soyuq müharibənin ilk illərində hüquqi sübutların azlığı üzündən onların çoxu məhkəmə qarşısında casusluqdan məhkum edilmədi. Elizabeth Bentley-in hekayəsi ikiqat agentliyin mürəkkəb psixologiyasını və ideoloji dəyişimin mümkünlüyünü göstərən əlamətdar nümunələrdəndir: o, əvvəlcə SSRİ üçün çalışsa da, sonradan fikrini dəyişib öz ölkəsinin təhlükəsizlik orqanlarına sığınaraq bildiklərini açıqladı. Tarixçilər onun detallı ifadələrini 1940-cı illərin sonu və 1950-ci illərin əvvəllərində ABŞ-da baş qaldıran “qırmızı qorxu” (anti-kommunist) dalğasının katalizatoru hesab edirlər. Bentley-nin cəsarəti nəticəsində sovet casus şəbəkələrinin xeyli hissəsi ifşa olundu və ABŞ ictimaiyyəti ölkə daxilindəki casusların real təhlükəsi barədə məlumatlandırıldı.

SSRİ: Kölgədə qalmış qadın casuslar

Sovet kəşfiyyatının tarixində də bir sıra qadın agentlər xüsusi yer tutub. Onların bir qismi sovet vətəndaşı olmasa da, ideoloji səbəblərlə SSRİ naminə casusluq edib və mühüm nəticələr əldə ediblər. Belə simalardan ən diqqətəlayiqlərindən biri Ursula Kuczynski idi. Kəşfiyyat aləmində daha çox “Agent Sonya” adı ilə tanınırdı. Berlinli yəhudi bir ailədə anadan olmuş Ursula 1930-cu illərdə kommunist ideologiyasına sadiq qalaraq SSRİ Hərbi Kəşfiyyat İdarəsi (QRU) ilə əməkdaşlıq etməyə başladı və hətta Sovet Ordusunda polkovnik rütbəsinə yüksəldi. O, eyni zamanda həyat yoldaşı və üç uşaq anası idi. Məhz bu ailəli qadın imici ona çox vaxt ideal “örtük” rolunu oynayırdı. Tarixçi Ben Macintyre qeyd edir ki, Ursula “yemək bişirən, uşaq böyüdən bir evdar qadın” maskasından ustalıqla istifadə edirdi; nəticədə həm Çin, həm Yaponiya, həm də Britaniya xüsusi xidmət orqanları onun əslində peşəkar sovet casusu olduğuna inanmaq istəmirdilər və onu sistematik surətdə kiçildirdilər. Hətta MI5 daxilində Milicent Baqot adlı bir zabit Sonya və onun ailə üzvlərinin casus ola biləcəyini dəfələrlə raport etsə də, kişi həmkarları tərəfindən bu xəbərdarlıqlar ciddiyə alınmamışdı.

Agent Sonya kəşfiyyat karyerası boyunca inanılmaz cəsarət və məharət göstərmişdir. O, 1930-cu illərdə Şanxayda məşhur sovet casusu Richard Sorgenin rəhbərliyi altında fəaliyyətə başlamış, daha sonra Polşa və İsveçrədə gizli şəbəkələr qurmuş və İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Britaniyada məxfi tapşırıqlar yerinə yetirmişdir. Sonya radio rabitəsi üzrə mütəxəssis idi və 1941-1950-ci illərdə İngiltərənin Oksfordşir qraflığında sakit bir kənd evində adi bir ev xanımı obrazında yaşayaraq Anglo-Amerika atom silahı layihəsinin ən gizli sirlərini birbaşa SSRİ-yə ötürməyə müvəffəq olmuşdur.
Başqa sözlə, o, Qərbin atom bombasının yaradılması ilə bağlı məlumatların Stalinə çatdırılmasında mühüm rol oynamışdı. Sonya məşhur fizik Klaus Fuchs da daxil olmaqla bir neçə məxfi mənbədən əldə edilən atom sirlərini Moskva ilə paylaşan əsas əlaqələndiricilərdən idi. Maraqlıdır ki, Sonya sovet kadrlarını məhv edən Stalin repressiyalarından da sağ çıxmağı bacarmış azsaylı agentlərdən idi. Ben Macintyre bunun səbəbini onun həm insanlarda güclü sədaqət hissi oyada bilmək bacarığı, həm də bir sıra təsadüfi uğurlarla izah edir. Ursula Kuczynski nəticədə müharibədən sonra Şərqi Almaniyaya köçmüş, Ruth Werner təxəllüsü ilə yazıçı kimi fəaliyyət göstərərək öz casusluq xatirələrini nəşr etdirmişdir. Onun hekayəsi uzun illər boyu “Mata Hari” kimi adların kölgəsində qalsa da, son dövrlərdə araşdırmaçıların diqqətini çəkmişdir. Əslində Agent Sonya mütəxəssislərin fikrincə XX əsrin ən effektiv və təhlükəli casuslarından biri idi o, yüzlərlə agenti idarə edir, radio ötürücülər vasitəsilə şifrəli məlumatlar göndərir, partizan qruplarını silahlandırırdı və bütün bunları üç uşaq anası, “zərərsiz” bir ev xanımı maskası altında həyata keçirirdi.

Böyük Britaniya: Cəsur qadın agentlər

İkinci Dünya Müharibəsi illərində Britaniyanın Xüsusi Əməliyyatlar İdarəsi (SOE) tərkibində çalışmış bir çox qadın agent var idi ki, onların bəziləri sonradan xalq qəhrəmanı statusu almış, lakin yenə də beynəlxalq arenada kifayət qədər tanınmamışdır. Bu qadınlardan biri Krystyna Skarbek (bəzi əməliyyatlarda Christine Granville adı ilə çıxış edib) idi. O, Polşa əsilli olmaqla ilk SOE qadın agentlərindən sayılırdı və hətta Britaniyanın baş naziri Uinston Çörçillin "sevimli casusu" ləqəbini qazanmışdı. Granville müharibə boyunca Balkanlardan tutmuş Fransaya qədər müxtəlif təhlükəli missiyalar həyata keçirdi. Onun ən məşhur igidliklərindən biri 1944-cü ildə iki fransız SOE zabitini edamdan cəmi bir neçə saat əvvəl xilas etməsi olmuşdu. Krystyna təkbaşına Gestapo zabitinə yanaşıb özünü nasistlərin simpatiyasını qazanmış polşalı aristokrat kimi təqdim etdi və müxtəlif yalanlar, hədə-qorxu və rüşvət vasitəsilə əsirlərin azad olunmasına nail oldu. Bu misilsiz cəsarət sayəsində həmən iki britaniyalı agent ölümün pəncəsindən qurtuldu. Təəssüf ki, Christine Granville müharibədən sonra 1952-ci ildə Londonda bir sabiq həmkarının qısqanclıq zəminində törətdiyi hücum nəticəsində qətlə yetirildi. Onun həyatı göstərdi ki, qadınlar da kəşfiyyat cəbhəsində ən azı kişilər qədər riskli və effektiv rol oynaya bilirlər.

Böyük Britaniyanın qadın casuslarından söz düşmüşkən, Odette Sansom, Noor Inayat Khan, Violette Szabo kimi isimlər də xüsusi qeyd olunmalıdır. Odette Sansom Fransada almanlar tərəfindən yaxalanmış və Gestapo təhqiqatçıları tərəfindən dəfələrlə dəhşətli işgəncələrə məruz qalsa da, heç bir sirri açıqlamamışdır. O, dırnaqlarının sökülməsi və kürəyinin dağlanması kimi iztirablara susaraq dözdü və ölümə məhkum edilərək Ravensbrück düşərgəsinə göndərildi, lakin müharibənin sonunda sağ qalmağı bacardı. Odette-nin fədakarlığına görə o, müharibədən sonra Böyük Britaniya tərəfindən George Cross (GC) medalı ilə təltif edilmiş ilk qadınlardan biri oldu. Noor Inayat Khan isə Hindistan əsilli bir britaniyalı olaraq SOE-nin radio operatoru kimi fəaliyyəti ilə yadda qalıb. O, 1943-cü ildə nasistlər tərəfindən xəyanət nəticəsində ələ keçirildi, dəhşətli işgəncələrə baxmayaraq bir kəlmə belə məlumat vermədi. 1944-cü ildə Dachau düşərgəsində güllələnərək şəhid olmuş Noor-un qəhrəmanlığına görə ona ölümündən sonra Böyük Britaniya tərəfindən GC, Fransa tərəfindən isə Croix de Guerre medalları verildi. Gənc ana Violette Szabo da Fransa uğrunda casusluq fəaliyyəti zamanı almanlara əsir düşmüş və 23 yaşında edam edilmişdir; onun son ana qədər göstərdiyi rəşadət Britaniya ictimaiyyətinin yaddaşında yaşayır.

Bu qadınların hər biri döyüş illərində misilsiz fədakarlıq göstərərək sübut etdilər ki, kəşfiyyat mübarizəsində cins fərqinə baxmayaraq, qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik eyni dərəcədə parlaq təcəssüm edə bilər. Onlar SOE və MI6 kimi xidmətlərdə təhlükəli tapşırıqları yerinə yetirib, düşmən arxasında informasiya toplayır, Müqavimət hərəkatlarına rəhbərlik edir və ya kodları deşifrə edirdilər. Müharibədən sonra bəziləri unudulsa da, son illərdə Britaniya hökuməti və tarixçiləri Noor Inayat Khan, Odette Sansom, Violette Szabo kimi qadınların xatirəsini bərpa etmək üçün tədbirlər görmüş, onlara abidələr ucaldılmış və hekayələri kitablar və filmlərdə canlandırılmışdır.

İsrail: Orta Şərqin "Mata Hari"ləri

İsrail və onun sələfi olan Sionist hərəkat da qadın casusların cəsarətindən bəhrələnib. Xüsusilə, İsrail dövlətinin ilk illərində Yaxın Şərq ölkələrində gizli fəaliyyət göstərmiş qadın agentlərin hekayələri maraqlıdır. Bu kontekstdə ən məşhur simalardan biri Shulamit “Shula” Cohen idi. O, Livanda yaşayan yəhudi əsilli bir qadın olaraq 1948-ci ildən 1961-ci ilə qədər İsrail kəşfiyyatına (öncə Sionist Həganə kəşfiyyatına, sonradan İsrail Mossadına) xidmət etmişdir. Shula Cohen Beyrut cəmiyyətinin yüksək təbəqələrinə nüfuz edərək oradakı ərəb ölkələri ilə bağlı məxfi məlumatları İsrailə ötürür, eyni zamanda ərəb ölkələrindən yəhudilərin gizli yolla İsrailə köçürülməsinə yardım edirdi. Livan mətbuatı onu “Orta Şərqin Mata Harisi” adlandırırdı. Çünki o, zahirən cazibədar bir cəmiyyət xanımı kimi görünüb pərdə arxasında İsrail üçün casusluq edirdi. 1961-ci ildə Shula Cohen ifşa olunaraq Livanda həbs edildi. Məhkəmə onu əvvəlcə edam cəzasına məhkum etsə də, yeddi uşaq anası olduğunu nəzərə alıb cəzanı 20 il ağır həbs ilə əvəz etdib.
Şiddətli işgəncələrə baxmayaraq Shula öz şəbəkəsini ələ vermədi və 1967-ci ildə Altı günlük müharibədən sonra keçirilən əsir mübadiləsi nəticəsində azad olunaraq İsrailə qayıtdı. 2017-ci ildə 100 yaşında vəfat edən Shula Cohen İsraildə milli qəhrəman kimi anılır.

İsrail kəşfiyyatı qadın agentlərdən təkcə Yaxın Şərqdə deyil, digər arenalarda da istifadə edib. Məsələn, 1986-cı ildə Cheryl Bentov adlı Mossad zabiti “Cindy” saxta adıyla Londonda israilli nüvə sirlərini ifşa edən texnik Mordexay Vanununu “bal tələsi” əməliyyatı ilə tora saldı. Bentov özünü amerikalı turist kimi təqdim edərək Vanunu ilə romantik yaxınlıq qurdu və onu Romaya səyahətə dəvət etdi. Orada Mossad əməkdaşları Vanunuya dərman verərək oğurladılar və gizlicə İsrailə aparıb məhkəməyə çıxartdılar. Vanunu 18 il həbs cəzası aldı (onun 11 ilini tam təcrid kamerada keçirdi). Bu əməliyyat Mossadın qadın agentlərinin nə dərəcədə təsirli ola biləcəyinə dair məşhur nümunədir. Həmçinin, 1970-ci illərdə “Qəzəbin Allahı” əməliyyatı çərçivəsində bir sıra fələstinli hədəflərə qarşı həyata keçirilən təqib və sui-qəsd missiyalarında Sylvia Rafael kimi qadın Mossad agentləri iştirak etmişdilər. Sylvia Rafael saxta “Patricia Roxborough” adı ilə Avropada jurnalist cildində fəaliyyət göstərmiş, terror aktlarında əli olan hədəfləri izləyərək 1973-cü ildə Norveçdə yanlışlıqla günahsız bir şəxsi öldürmə ittihamı ilə həbs edilmişdi. Onun məhkəməsi beynəlxalq qalmaqala səbəb oldu və İsrail hökuməti sonradan Rafael daxil bir neçə agentin adını açıqlamaq məcburiyyətində qaldı. Bu hadisələrə baxmayaraq, İsrail kəşfiyyatı tarixində qadınların rolu danılmazdır. İstər Livanda “Mirvari” ləqəbli Shula Cohen, istərsə də xaricdə riskli əməliyyatlar aparan Mossad “spartaları”. Onlar göstərdilər ki, bəzən “insanlar qadınlara qarşı daha az ehtiyatlı davranırlar və onları zərərsiz hesab edirlər”, məhz buna görə də qadın agentlər gözlənilməz və uğurlu nəticələr əldə edə bilirlər

Kuba və latın Amerikası: Qadın casuslar

Soyuq müharibə dövründə Kuba kəşfiyyatının hədəflərinə xidmət edən qadın casuslar da mövcud olmuşdur. Bu sahədə ən məşhur adlardan biri Ana Belen Montesdir. Puertoriko əsilli bir Amerika vətəndaşı olan Montes 1980-ci illərdə ABŞ Müdafiə Kəşfiyyat Agentliyində (DIA) analitik kimi işə başlamış və tezliklə Kuba hökuməti üçün casusluq etməyə qərar vermişdi. O, ABŞ-da yüksək rütbəli analitik vəzifəsində çalışa-çalışa 17 il boyunca (1985-2001) Havana rəhbərliyinə məxfi məlumat ötürmüşdür. Montes Kubaya o qədər sadiq idi ki, ABŞ kəşfiyyat dairələrində ona zarafatla “Kuba kraliçası” ləqəbi vermişdilər. Gizli fəaliyyətində Montes son dərəcə ehtiyatlı üsullardan istifadə edirdi: evində quraşdırdığı qısa dalğalı radio vasitəsilə Kuba kəşfiyyatından şifrəli təlimatlar alır, gündüzlər ABŞ-ın məxfi sənədlərindən üç vacib məlumatı əzbərləyir, gecələr isə onları kağıza köçürərək müntəzəm görüşlərdə Kuba rezidentinə təqdim edirdi. Onun belə “ikiqat həyat” sürməsi sayəsində Kuba onilliklər boyunca Pentaqonun Mərkəzi və Cənubi Amerika üzrə planlarından və digər məxfi informasiyalardan xəbərdar olmuşdu. Nəhayət, 2001-ci ilin sentyabrında FBI tərəfindən ifşa olunan Ana Montes casusluqda təqsirini etiraf etdi və 25 il həbs cəzasına məhkum edildi. ABŞ rəsmiləri onu “Amerika tarixində ən zərərli casuslardan biri” adlandırdılar. Montes 2023-cü ildə həbsdən azad edildikdən sonra belə, öz əməllərindən peşman olmadığını dilə gətirib. Onun sözlərinə görə, o, bunu inandığı ideologiya naminə etmişdi. Montes-in hekayəsi müasir dövrdə ikiqat agentlik nümunəsi kimi yadda qalıb; o, yüksək dövlət vəzifəsinə qədər yüksələrək illərlə doğma ölkəsini aldatmış və nəticədə ifşa olunaraq uzun illərini həbsdə keçirmişdir.

Kuba ilə bağlı digər maraqlı bir qadın casus hekayəsi Haydee Tamara Bunke (kod adı "Tania") ilə əlaqəlidir. Əslən alman əsilli olan Tamara 1950-ci illərin sonunda Kuba inqilabının cazibəsinə düşərək Havanaya köçmüş və Kuba kəşfiyyatı tərəfindən gizli agent kimi cəlb edilmişdi. O, 1960-cı illərdə Kuba kəşfiyyatının Latın Amerikasındakı ən uğurlu casuslarından birinə çevrilmişdi. Tania Boliviya cəmiyyətinin yüksək təbəqələrinə sızaraq hətta ölkə prezidenti və yaxın ətrafı ilə belə tanışlıq qurmağa nail olmuşdu. Bu, Kuba rəhbərliyinin Latın Amerikasında inqilabı yaymaq planları üçün kritik kəşfiyyat məlumatları toplamaq baxımından mühüm idi. 1966-cı ildə onun örtüyü açılmağa başlayanda Tania gizli kimliyini atdı və birbaşa Boliviyada fəaliyyətdə olan Che Guevaranın gerilla dəstəsinə qoşuldu. O, gerilla cərgələrində vuruşduğu zaman 31 avqust 1967-ci ildə Boliviya ordusunun qurduğu pusquya düşərək həlak oldu. Cəmi 30 yaşında həyatını itirən Tamara Bunke Kuba inqilab tarixində şəhid kimi xatırlanır. O, əvvəl “masson” (casus) olaraq, sonra isə əlində silah vuruşaraq inandığı ideallar uğrunda mübarizə aparan nadir qadınlardandır. Tanianın Boliviya elitasını aldatma bacarığı və son nəfəsinə qədər Che Guevara ilə çiyin-çiyinə döyüşməsi onun adını Latın Amerikasının inqilabi salnamələrinə həkk edib.

Marilyn Monroe və kəşfiyyat əlaqəsi

Hollywood ulduzu Marilyn Monroe haqqında illərdir müxtəlif konspirasiya nəzəriyyələri dolaşır ki, onlardan biri də onun guya kəşfiyyat orqanları ilə əlaqəsi olmasıdır. Tarixi faktlar göstərir ki, Marilyn Monroe özü heç bir ölkənin rəsmi kəşfiyyat agenti olmayıb, lakin ABŞ Federal Təhqiqatlar Bürosu (FBI) onu ömrünün son illərində ciddi şəkildə nəzarətdə saxlayıb. Səbəb isə aktrisanın həyatında bəzi sol meylli şəxslərin və fikirlərin yer alması idi. FBI arxiv sənədlərinə görə, Monroe 1955-ci ildən etibarən kommunist görüşlü insanlarla əlaqələrinə görə izlənilirdi. Məsələn, o, afroamerikalıların və vətəndaş hüquqları hərəkatının açıq tərəfdarı idi, MakKartizm dalğasına nifrətini gizlətmirdi və hətta Çin Xalq Respublikasında gedən bəzi sosial dəyişiklikləri rəğbətlə izlədiyini söyləyirdi. Bu cür mövqelərinə görə Monroe, o dövrdə ABŞ xüsusi xidmət dairələrinin diqqət mərkəzində idi. Hətta 1962-ci ilin əvvəlində Meksikaya şəxsi səfəri zamanı orada kommunist ideyalarına görə tanınmış amerikalı emigrant Frederick Vanderbilt Field ilə görüşməsi barədə məlumat daxil olmuş, Monroenun yaxın çevrəsi onun bu tanışlığından narahat olduğunu FBI-ya bildirmişdi. Lakin FBI sənədlərində Monronun Kommunist Partiyasına üzv olduğu və ya hər hansı düşmən dövlət üçün casusluq etdiyi barədə bir dəlil tapılmadı. Yəni onun siyasi inancına görə izlənməsi olsa da, faktiki “casus fəaliyyətinə” dair sübut yox idi.

Monronun kəşfiyyatla bağlı olması barədə iddiaların bir qismi isə sonralar Sovet mənbələrindən gəlib. 2012-ci ildə Rusiyada yayımlanan bir sənədli filmdə keçmiş KQB əməkdaşı Lyudmila Temnova iddia edirdi ki, guya Marilyn Monroe 1959-cu ildə BMT-dəki sovet diplomatlarından biri ilə eşq yaşayaraq SSRİ lehinə əməkdaşlıq edib və KQB-də "Masha" kod adı ilə tanınıb. Ancaq həmin filmdə də vurğulanır ki, bu iddianı təsdiqləyən birbaşa dəlil mövcud deyil bütün hekayə adı açıqlanmayan bir şəxsin danışdığı şayiələrə əsaslanır. Eyni zamanda, Monronun həyatının son dövründə ABŞ rəhbərliyində yüksək vəzifəli şəxslərlə (məsələn, Prezident Con Kennedi və ədliyyə naziri Robert Kennedi ilə) yaxın münasibətlər qurması və çox şey bildiyi üçün öldürüldüyü haqda konspirasiya nəzəriyyələri də populyardır. Lakin bu kimi iddialar rəsmi araşdırmalarla sübut olunmayıb. Rəsmi versiyaya görə, Marilyn Monroe 1962-ci ilin avqustunda yüksək dozada dərman qəbul etməsi nəticəsində vəfat edib və kəşfiyyat orqanları ilə birbaşa əməkdaşlığı barədə etibarlı informasiya mövcud deyil. Beləliklə, Monronun adı ətrafında dolaşan casusluq rəvayətləri əsasən əsassız söz-söhbətlərdən ibarətdir. Bu böyük aktrisanın ölümündə “kəşfiyyat sirri” axtarmaq üçün indiyədək ciddi fakt ortaya qoyulmamışdır.

Fidel Kastro və xarici qadın casuslar

Kuba lideri Fidel Kastro onilliklər boyu saysız-hesabsız sui-qəsd və casusluq cəhdlərinin hədəfi olub. Bu cəhdlər arasında xüsusilə diqqətçəkənlərdən bəzilərinin mərkəzində məhz qadınlar dayanırdı. Onların bir qismi Fidelin yaxın çevrəsindən çıxmış, digərləri isə kənardan göndərilmiş agentlər idi.

İlk növbədə, Fidel Kastronun doğma bacısı Juanita Castronun hekayəsi qeyd olunmalıdır. İnqilabın ilk illərində qardaşlarını (Fidel və Raulu) dəstəkləsə də, sonradan komunist rejimin avtoritar siyasətinə etiraz edən Juanita 1961-ci ildən etibarən gizlicə ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi (CIA) ilə əməkdaşlığa başladı.
"Donna" kod adı altında o, Havanadakı evində CIA-nın quraşdırdığı qısa dalğalı radioötürücü vasitəsilə ABŞ-a məlumat ötürürdü. Məsələn, müəyyən musiqi parçaları (məsələn, Fascination Waltz və ya Madame Butterfly ariyası) efirdə səslənəndə bu, qarşı tərəfə şifrəli ismarıc olduğu anlamına gəlirdi. Juanita, eyni zamanda, rejimdən narazı olan insanlara öz pansionatında sığınacaq verir və onların ölkədən çıxmasına yardım edirdi. 1961-ci ilin aprelindəki Donuzlar Körfəzi çıxarma əməliyyatından sonra CIA Juanitanın rolunu daha da artırdı. Lakin 1963-cü ildə anaları Lina Ruz vəfat edəndə Fidel və Raul onun əməllərindən şübhələnməyə başladılar. Raul Kastro bacısına içində bütün "günahlarının" sənədləri olan qalın bir qovluq göstərərək onu açıq şəkildə xəbərdar etdi. Bu mesajı anlayan Juanita 1964-cü ilin iyununda gizli şəkildə Kubanı tərk edərək Meksikaya, oradan da ABŞ-a mühacirət etdi. Onun dörd ilə yaxın davam edən ikiqat agent fəaliyyəti (CIA-nın "Mongoose" əməliyyatı çərçivəsində) Castro rejiminə daxildən zərbə vurmaq cəhdi kimi tarixdə qaldı.

Fidel Kastroya qarşı xarici xüsusi xidmət orqanlarının istifadə etməyə çalışdığı digər bir qadın isə Marita Lorenz idi. Marita Almaniya əsilli bir qadın idi və 1959-cu ildə, cəmi 19 yaşında, Fidel Kastro ilə romantik münasibət quraraq bir müddət onun sevgilisi olmuşdu. Lakin 1960-cı ilin əvvəlində ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyatı onu Fidelə qarşı sui-qəsd üçün əməkdaşlığa cəlb etməyə çalışdı. Maritaya xüsusi zəhərli həblər verildi və bu həbləri Castro-nun yeməyinə atmaq tapşırıldı. Həmin ilin yanvarında Marita yenidən Havanaya qayıdıb planı həyata keçirməyə cəhd etsə də, son anda qərarından vaz keçdi. O, zəhərli həbləri yeməyə qatmadı və əksinə, Fidelə sui-qəsd planından danışaraq onu hələ də sevdiyini etiraf etdi. Castronun bu etirafa reaksiyası maraqlı idi: illər sonra Marita xatırlayırdı ki, Fidel ona öz tapançasını uzadıb "istəyirsənsə, məni indi öldür" demiş, Marita isə bunu etməmişdi. Beləliklə, bu sui-qəsd cəhdi başarısız oldu və Marita Lorenz Kubanı tərk etdi. Sonrakı illərdə o, ABŞ-da Castro əleyhinə kubalı sürgün qrupları ilə təmasda olmağa davam etdi. Hətta 1970-ci illərdə ABŞ-da aparılan bir istintaqda Marita Lorenz anti-Kastro mühacirlər (məsələn, məşhur Frank Sturgis və E. Howard Hunt) ilə Kennedi sui-qəsdindən əvvəl görüşdüyünü iddia edən ifadələr verdi. Hərçənd bu iddialar sonradan təsdiqini tapmadı, Marita Lorenzin adı casusluq tarixində əsasən "Castronu zəhərləmək üçün göndərilən keçmiş məşuqə" kimi qaldı. Onun hekayəsi, soyuq müharibə dövründə CIA-nın Kubaya qarşı necə qeyri-adi planlar qurduğuna dair ən məşhur nümunələrdən biridir.

Ümumilikdə, Fidel Kastro ətrafında qadınlar vasitəsilə casusluq cəhdləri təkcə yuxarıda qeyd olunanlarla məhdudlaşmır. Məlumdur ki, CIA onilliklər ərzində Kastroya qarşı “bal tələsi” də daxil olmaqla çoxsaylı qeyri-adi sui-qəsd planları hazırlamışdı. Fidel Kastro isə bu planların hamısından sağ çıxmağı bacarmış liderlərdəndir. Özü zarafatla deyirdi ki, “əgər məni öldürə biləcək kimsə varsa, o da yəqin ki bir qadın olardı”. Nəticə etibarilə, Castroya qarşı qadın agentlərin cəlb olunduğu cəhdlər (Juanita Castro, Marita Lorenz və b.) tam uğur qazanmamışdır. Bununla belə, bu hekayələr kəşfiyyat tarixində özünəməxsus yer tutur. Qadınlar bəzən bir ölkənin liderinin tale yoluna təsir edə biləcək qədər önəmli rol oynamışlar.

Faktlar göstərir ki, kəşfiyyat və casusluq tarixi təkcə kişilərin deyil, qadınların da qeyri-adi qəhrəmanlıq nümunələri ilə zəngindir. Virginia Hall, Ursula Kuczynski, Shula Cohen, Christine Granville, Ana Montes, Marita Lorenz kimi isimlər bir daha təsdiqləyir ki, qadın kəşfiyyatçılar müharibələrin və siyasi qarşıdurmaların gedişatına real təsir göstərmiş, lakin çox zaman səyləri illər sonra üzə çıxmışdır. Təəssüf ki, bu qadınların adları uzun müddət tarixi salnamələrdə kölgədə qalıb. Bir çox kəşfiyyat tarixində qadınların adı ya heç çəkilmir, ya da indekslərdə çox az rastlanır. 

Məşhur Mata Harinin şöhrəti digər fədakar qadınların hekayələrini kölgədə qoymuş, qadın casus deyəndə sadəcə cazibədar “femme fatale” obrazı canlanmışdır. Lakin son illərdə aparılan araşdırmalar və açıqlanan arxiv materialları sayəsində bu “görünməz” qadın kəşfiyyatçıların çoxunun xidmətləri üzə çıxır və layiq olduqları dəyəri almağa başlayır. İllərlə kəşfiyyatda görünməz qalan qadınlar nəhayət ki, tarix səhnəsində önə çıxır və tədqiqatçılar onların hekayələrini işıqlandırmağa girişiblər.

Bu qadınların taleyi cəmiyyətə bir mesaj verir: kəşfiyyat aləmində qadınlar bəzən gözlənilməz üstünlüklərə malik olurlar. Məsələn, “insanlar qadınlara qarşı həmişə daha az şübhəcil olur və onlarla ünsiyyətə can atırlar”. Bunu keçmiş bir Mossad zabiti etiraf edirdi. Elə buna görədir ki, qadın agentlər ifşa olunmadan düşmən arxasında dolaşa, ya da ən sərt düşmən zabitini yalanlarla inandırıb təslim edə bilmişdilər. Onlar arasında işgəncəyə məruz qalıb sirlərini verməyənlər də var (Noor Inayat Khan, Odette Sansom və b.), illərlə fərqli kimliklərlə gizli yaşayanlar da (Virginia Hall, Ursula Kuczynski və b.), hətta öz yaxınlarını (Juanita Castro) və ya öz canını (Tamara Bunke) ideallar uğrunda fəda edənlər də.

Real həyatda olmuş məşhur qadın kəşfiyyatçıların örnəkləri bizə kəşfiyyat aləminin çoxşaxəli və rəngarəng simasını göstərir. Onların şücaəti və fədakarlığı, gizli əməliyyatlarda əldə etdikləri uğurlar dünya tarixində mühüm rol oynayıb. Bu qadınların az bilinən hekayələrinin üzə çıxarılması yalnız tarixi ədalətin bərpası deyil, eyni zamanda cəmiyyətin qəhrəmanlıq anlayışının cinsindən asılı olmayaraq formalaşması baxımından da önəmlidir. Tarixin bu səssiz qəhrəman qadınları öz dövrlərində görünməz qalsalar da, bu gün onların adları sübut edir ki, kəşfiyyat dünyasında qadınlar da ən az kişilər qədər “adi insanlar arasında qeyri-adi işlər görməyə” qadirdir.