“Bolşevik” Qulamın qızı, Leninin ölən günü, Şərq operasının anası... – Portret

Bu gün şərqdə ilk opera yazan qadın bəstəkar Şəfiqə Axundovanın doğum günüdür. Lent.az Ramilə Qurbanlının onun haqqında yazısını təqdim edir.

1924-cü il yanvarın 21-də Azərbaycanın dilbər guşəsi Şəkidə yerlilərin "bolşevik Qulam” dedikləri Qulam kişinin evində bir qız dünyaya gəldi. Qızı dünyaya gətirən ana bir də baxdı ki, bayaqdan ətrafına toplaşan qohum-əqrəbadan başının üstündə bircə nəfər qalıb. Bəs, camaat hara yox olub? deyə soruşdu. Cavab verdilər ki, Lenin ölüb, hamı onunla vida mitinqinə gedib. Ana üzünü yanındakı körpəsinə çevirib, "Can bala, nə pis gündə dünyaya gəldin” - dedi...

O qız böyüdü, şöhrəti dünyaya yayıldı. O dünyadan köçəndə nə bolşeviklər vardı, nə də onların ideyası, heç Lenini yada salan da yox idi. Amma Azərbaycan vardı və onun musiqi tarixinə qızıl həriflərlə bir ad yazılmışdı: Şəfiqə Axundova...

Atası Qulam Axundov dövrünün tanınmış adamı idi. 1917-20-ci illərdə Şəkinin ilk bolşevik rəhbərlərindən olub. Şəkililər ona "bolşevik Qulam” deyirdilər. Qulam kişi M.F.Axundovun nəslindən imiş, uzaq qohum olublar. Anası Züleyxa evdar qadın olub, evdə Şəfiqədən başqa daha beş övlad böyüdüb. İsmət, Tahir, Nəriman, Rəfiqə də hərəsi öz sahəsinin sənətkarları olublar. Taleyi Şəfiqənin üzünə daha şirin təbəssümlə gülümsəyib.

Anası onun musiqi duyumunu, incəsənətə meylini görüb qonşulara “bu qızım deyəsən artist olacaq” - deyirmiş.

Atası isə qızının musiqi qabiliyyətini hiss etdikcə onu daha çox sıxma-boğmaya salırmış ki, birdən müğənni olar. O, istəyirdi ki, qızı Şəfiqə həkim olsun. “İstedadlıdır, deməli, ondan yaxşı həkim olar” – deyirdi. O dövrün bütün ziyalı ailələri kimi Qulam kişinin də evində piano varmış, amma qızının onunla çox məşğul olduğunu görən ata piano olan otağı açarla bağlayırmış. Düşünürmüş ki, Tanrının verdiyi istedadın qarşısını bununla ala biləcək.

Bir dəfə marağının Şəfiqəni konservatoriyaya çəkib apardığını eşidən atası qarlı-şaxtalı o qış axşamı qızını evə buraxmadı. Şəfiqənin anasına da icazə verməyib ki, qızı evə buraxsın, deyib, qoy ağlı başına gəlsin, özünə yaxşı sənət seçsin. O gecə Şəfiqənin böyrəkləri elə soyuqlayıb ki, sonradan professor Cavadzadə cərrahiyyə yolu ilə bir böyrəyini çıxartmalı olub, o birini xilas edə bilib.

Ancaq zaman keçdikcə qızının musiqi sahəsində hədsiz istedadını və inadkarlığını görən ata onunla razılaşmalı olur.

Şəfiqə 1943-cü ildə Asəf Zeynallı adına musiqi məktəbinə qəbul edilir. Həm də burda dahi Üzeyir bəy Hacıbəylidən dərs alır. Şəfiqə xanım xatirələrində bu barədə yazır: "ilk mahnım olan "Kolxoz qızları"nı Üzeyir bəy dinlədi və bəzi düzəlişlər etdi. İnanın ki, hər hansı əsərimi bəyənəndə həmin gün sevincim yerə-göyə sığmırdı. Üzeyir bəy sənətə qiymət verən insan idi. O vaxt bir qrup açmışdı, bəstəkarlar orada təhsil alırdılar. Hətta bizə muğamların əsaslarını da öyrədirdi. Bizim əsərlərdə milli ruh vardı. Bax, həmin o milli ruh insana dayaq olur. Onun kimi adamlar yüz ildən bir doğulurlar. O, dahi idi. Çox xeyirxah, gözəl insan və böyük şəxsiyyət, həm də müəllim idi. Mən fəxr edirəm ki, Üzeyir Hacıbəyov kimi bir insan mənə dəstək olub. Şəxsən evində olmuşam, mənə hərtərəfli yardım edib. Vaxtının az olmasına baxmayaraq, Üzeyir Hacıbəyov məni və sənətimi bir dəfə də olsun diqqətdən kənarda qoymurdu. Hətta ad günümə teatrda heç kimin xatırlamadığı bir vaxtda Üzeyir bəy bunu yadında saxladı və həmin gün məni təbrik etdi. Çox xeyirxah insan və böyük şəxsiyyət idi. 1944-cü ildə Tiflisdə Zaqafqaziya musiqi baharı keçirilirdi. Bu, çox tarixi hadisə idi. O vaxt Ağabacı Rzayeva da ilk qadın bəstəkarlardan idi. Üzeyir bəy ona da xüsusi diqqət yetirir, xətrini istəyirdi. Ona həm də qayğıkeşlik göstərirdi. Üzeyir bəy bir dəfə ona dedi ki, Şəfiqə ilə geyinib gəlin, görüm Tiflisə hansı geyimdə gedəcəksiniz? Biz də geyinib gəldik. Amma bizim geyimimiz onun xoşuna gəlmədi. Üzeyir bəy dərhal köməkçisi Ramazan Xəlilovu çağırdı. Dedi, Ramazan, bunları anbara apar, yaxşı paltarlar seç ki, bəstəkara oxşasınlar, axı Tiflisə gedəcəklər…

Başqa bir xatirə də danışım. Yadımdadır, Mirvarid Dilbazinin sözlərinə "Beşik başında" adlı mahnımı Üzeyir bəyə göstərdim. İlk mahnılarımdan idi. Üzeyir bəy mahnını sona qədər dinlədi və xoşuna gəldi. O vaxt onun dediyi sözlər hələ də qulağımdan getmir: "Şəfiqə, səndə yaxşı orijinal keçidlər var. Ay qız, sən bu musiqiləri hardan tapırsan?” Üzeyir bəy həmişə deyirdi ki, yazılan mahnılar kökə bağlanmalıdır. Yəni musiqidə də milli ruh hiss olunmalıdır. Mən Şövkət Ələkbərova, Sara Qədimova, İslam Rzayev, Gülağa Məmmədov, Zeynəb Xanlarova kimi sənətkarlarla çalışmışam deyə, bugünkü gəncləri bir qədər qəbul eləyə bilmirəm. Səs insanın ürəyini titrətməlidir. İfaçının səsini bəyənməsəm, ona mahnı verə bilmərəm. Bir çoxunu bu adla yola salmışam. Heç zaman mahnı bəstələmək xətrinə çalışmamışam. Əgər bəstəm ifaçının səsində itib-batacaqsa, heç üzə çıxmasa yaxşıdır".

Sonralar Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasının bəstəkarlıq şöbəsini, B.Zeydmanın sinfini bitirsə də orda da Üzeyir bəyin məsləhətlərindən çox faydalanan gələcəyin böyük bəstəkarı 1972-ci ildə Şərqin ilk opera yazan qadın bəstəkarı kimi tarixə imza atıb. Süleyman Rəhimovun eyni adlı povesti əsasında, İsgəndər Coşqunun librettosunu yazdığı "Gəlin qayası" operası 1974-cü ildə Opera və Balet teatrında uğurla tamaşaya qoyulub.

Şərqin ilk opera yazan qadın bəstəkarı, Üzeyir bəyin yetirməsi, fitri istedadlı Şəfiqə Axundovanın şəxsi həyatı o qədər də qibtə olunan deyil. Görünür, tale insanın xoşbəxtliyə gedən yollarını tam açmır, birini açanda o birini bağlayır.

Ailə quranda tanınmış bəstəkar deyildi, bütün həmyaşıdları olan qızlar kimi, o da ailə qurmaq istədi. Onu sevənlərdən birini seçib, evlənməyə razılıq verdi. Amma illər keçdikcə Şəfiqə anladı ki, yeganə sevgilisi sənətidir, ondan qeyri kimsəyə bağlanıb özünü, sevdiyi sənəti fəda vermək iqtidarı yoxdur. Qərarını verib, həyat yoldaşından ayrıldı. O vaxt artıq bir övladı da vardı, adını Taleh qoymuşdu. Ailə qurmağını, onun dünyaya gəlməsini yalnız taleyin işi saydığı üçün...

Taleh də anasının davamçısı oldu, musiqiyə bağlandı. Onun musiqiyə bağlanmağı anasına hədsiz bağlılığı ilə əlaqəli idi, yaxud əksinə, musiqiyə bağlılığı onu anasına bu qədər yaxın, həmdərd etmişdi – bunu demək çətindir, amma real olan o idi ki, ikisi bir tavanın altında baş-başa verib musiqilər yazır, elə bil, Səttar Bəhlulzadə demiş, təbiətdən bu yolla "qisas alırdılar”. Amma bu birgəlik də uzun çəkmədi, Taleh gənc yaşlarında anadangəlmə əsəb xəstəliyi ucbatından dünyasını dəyişdi.