724 məktəbdən bir məzun da tələbə ola bilmədi... - ARAŞDIRMA

Cəlilabad rayonunu Uzuntəpə kəndindən olan Rasim Həsənov hər il orta məktəblərdən birbaşa əmək bazarına gedən 35 faizlik məzun kontingentinə aid olan ali təhsilsiz gənclərdən biridir. Hazırda Qaradağ rayonunun Qızıldaş qəsəbəsindəki daş karxanalarının birində fəhlə işləyən müsahibimiz ali təhsil almadan əmək bazarına daxil olmağın peşmanlığını çəkir: “Kaş, oxuyub ali təhsil alaydım”.

Son illər Azərbaycanda təhsilin, xüsusilə orta təhsilin inkişafını əks etdirən çeşidli xəbərləri tez-tez eşidirik. Hökumət orta ümumtəhsil məktəblərinin tikintisinə və onların kompüterləşdirilməsinə, gənclərimizin xaricdə təhsil almasına dair proqramlar təsdiqləyib, ölkə başçısı təhsildə islahat proqramının gerçəkləşdirilməsinə, məktəblərin maddi texniki-bazasının yaxşılaşdırılmasına, təhsil işçilərinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinə dair sərəncamlar imzalayıb. Bu proqram və sərəncamlar yeni məktəb binalarının tikintisindən tutmuş təhsil müəssisələrinin kompüterləşməsinədək bir çox yeniliklərə yol açıb. Məhz bunun nəticəsidir ki, əvvəllər 1000 şagirdə 1 kompüter düşdüyü halda indi 27-28 şagird 1 kompüterdən istifadə etmək imkanı qazanıb. Üstəlik, son bir neçə ildə 30 milyon ədəddən çox dərs vəsaiti çap olunaraq şagirdlərə pulsuz paylanıb. Amma deyəsən, bu yeniliklər də ölkədə təhsilin inkişaf səviyyəsinin yüksəlməsinə gətirib çıxara bilməyib.

Zəiflik Bakıdan kəndlərə doğru

İqtisadi Təşəbbüslərə Yardım Mərkəzinin eksperti Rövşən Ağayev kənd məktəblərinin mövcud durumu ilə bağlı araşdırma aparıb. Məlum olub ki, 2007-ci ildə ali məktəblərə qəbul olan məzunların 63 faizdən çoxu üç böyük şəhərin - Bakı (Abşeron da daxil olmaqla), Gəncə və Sumqayıtın payına düşüb. Bütövlükdə isə respublika üzrə orta məktəblərin 40 faizə qədərinin məzunları Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının (TQDK) keçirdiyi imtahanlardan keçə bilməyib. Təhsil Nazirliyi bu rəqəmlərin qeyri-rəsmi olduğunu əsas gətirərək, məktəblərin 40 faizə qədərinin testdən keçə bilməməsi barədə məlumatları təkzib edib.

Ali məktəblərə qəbulun nəticələrindən isə görünür ki, Bakıdan rayon mərkəzlərinə və kəndlərə doğru təhsilin səviyyəsi aşağı düşür. Belə ki, kənd yaşayış yerlərində orta məktəbi bitirən məzunlarının ali məktəblərə daxil olma əmsalı paytaxtın uyğun göstəricilərindən 4 dəfə, rayon mərkəzlərinin analoji göstəricilərindən isə 30 faiz aşağıdır.

Rövşən Ağayev Azərbaycanda təhsil sisteminin mövcud durumundan danışarkən bir məqamı xüsusi qeyd edir. Onun sözlərinə görə, 2009-cu ildə ölkə üzrə bütün məzunların 61 faizi əyalətlərdəki orta məktəbləri bitirənlərdir. Ancaq onların ali məktəblərə qəbul olma göstəriciləri cəmi 34 faiz təşkil edib: “Əyalətlərin məzun sayı iri şəhərlərdən az qala 2 dəfə çoxdur. Ancaq iri şəhərlərdən ali məktəblərə daxil olan məzunların sayı regionların eyni göstəricilərindən 2 dəfə yüksəkdir. Öz növbəsində rayon mərkəzləri ilə müqayisədə kənd yerlərində orta təhsilin səviyyəsi daha pisdir”.

Ekspert hesablamalardan belə nəticəyə gəlib ki, 2009-cu ildə Azərbaycanda mövcud olan 3285 orta ümumtəhsil məktəbinin 31 faizindən (hər 3 məktəbdən 1-i) yaxud 1016 orta məktəbdən bir məzun belə, orta məktəbə daxil ola bilməyib. Hətta bəzi rayonlarda fəaliyyətdə olan orta məktəblərin 60-65 faizinin bir məzunu da ali məktəblərə daxil olmayıb. Attestat ala bilməyənlərin sayına gəlincə, bu sırada üstünlük ölkənin 25 rayonunun məktəblərinin payına düşür. Belə ki, 2009-cu ildə həmin siyahıya daxil olan 25 rayonun bütün məzunlarının 30-50 faizə qədəri attestat ala bilməyib. Heç bir məzunu ali məktəblərə daxil olmayan rayonlar arasında faiz nisbətinə görə ilk 3 yeri Daşkəsən (65,3 faiz), Ağsu (62,8 faiz) və Cəlilabad (57 faiz) tutur.

Maraqlıdır ki, Rövşən Ağayevin söylədiklərini Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının (TQDK) elmi-statistik təhlilləri də təsdiqləyir. TQDK-nın 2010-cu il üzrə ali məktəblərə qəbul imtahanlarının nəticələrinə dair yekun hesabatında ötən il üzrə ölkəmizin hər bir bölgəsinin məzunlarının qəbul imtahanı nəticələrinin məktəb və rayon (şəhər) səviyyəsində elmi-statistik təhlillər yer alıb. Bu sənəd ali məktəblərə qəbulolma faizləri, habelə yüksək və zəif göstəricili məktəblər haqqında dolğun məlumat əldə etməyə imkan verir.

Yeri gəlmişkən, hazırda Azərbaycanda natamam orta və ibtidai məktəblər də daxil olmaqla 4547 məktəb fəaliyyət göstərir. Onlardan 3240-ı orta məktəblərin payına düşür. TQDK-nın rəsmi məlumatına görə, 2010-cu il qəbul imtahanlarında ölkə üzrə 3070 məktəbin, 40 dövlət və özəl liseylərin məzunu iştirak edib. Onlardan 724 məktəbdən bir nəfər də olsun, tələbə adını qazana bilməyib, 165 məktəbin məzunları isə 100 baldan aşağı nəticə göstərib. Hətta məzunlarının tələbə adını qazana bilmədiyi məktəblər arasında paytaxt məktəbləri də var. Belə ki, ötən il qəbul imtahanlarında Bakının 316 məktəbindən 18832 məzun iştirak edib. Bunlardan 87 saylı (lal-karlar üçün axşam-qiyabi), 159 saylı məktəbin nəzdindəki qiyabi-axşam məktəbinin, 185, 209, 262, 295 və 324 saylı orta məktəblərin bir abituriyenti belə ali məktəbə qəbul olmayıb.

“Biz belə bir hesabat aparmırıq”

Bir çox bölgədə isə bu göstərici hətta 50 faizə yaxındır. Məsələn, Ağsu rayonunda 32 məktəbdən 21-nin, Daşkəsəndə 20 məktəbin 16-nın bir məzunu belə, ali məktəbə daxil ola bilməyib. Dörd illik cəhddən sonra ali məktəbə daxil ola bilməyən Rasim Həsənovun sakini olduğu Cəlilabad rayonu da 2010/2011-ci tədris ili üçün ali məktəblərə qəbul imtahanlarında ən zəif nəticə göstərən bölgələr sırasındadır. TQDK-nın hesabatına görə, 2010-cu ildə bu rayondan 74 məktəbin məzunu qəbul imtahanlarına qatılıb. Amma rayondakı 74 məktəbdən 36-dan bir nəfər də tələbə adını qazana bilməyib. Üstəlik, 4 məktəbin məzunlarının qəbul imtahanında göstərdiyi nəticə 100 baldan aşağı olub.

Təhsil Nazirliyində məktəblərin əhəmiyyətli hissəsinin məzunlarının testdən keçə bilməməsinə münasibət bildirməyiblər. Nazirliyin şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi şöbəsinin müdiri Təranə Hacıyeva deyir ki, TQDK-nın keçirdiyi imtahanların nəticələri ilə bağlı hesabatdan xəbərsizdirlər: “Biz belə bir hesabat aparmırıq. Ona görə də məktəblərin neçə faizinin məzunlarının testdən keçmədiyini deyə bilmərəm”.

Şöbə müdiri onu da əlavə edib ki, nazirlik yalnız orta məktəblərdə mərkəzləşdirilmiş qaydada keçirilən imtahanlarla bağlı hesabat hazırlayır. Ancaq orada məzunlarının testdən keçə bilmədiyi məktəblərin faiz nisbəti TQDK-nın rəqəmlərindən xeyli fərqlənir.

Tacikistan və Özbəkistanla bir sırada

Ölkədə iri şəhərlərlə, xüsusilə də Bakı və Abşeron yarımadası ilə müqayisədə, əyalətlərdə orta təhsilin keyfiyyəti çox aşağıdır. Bu qənaəti TQDK-nın 2009-cu il üzrə ali məktəblərə qəbul göstəricilərinin təhlili də təsdiqləyir. Maraqlıdır ki, bu cür zəif nəticələr TQDK-nın ali məktəblərə qəbul üçün müəyyənləşdirilən keçid ballarını aşağı saldığı əvvəlki il üçün də xarakterik olub. Belə ki, 2009-cu ildə I ixtisas qrupu üçün keçid balları 250-dən 200-ə endirildiyi halda Bakı və Abşeron yarımadası ilə müqayisədə əyalətlərdəki məzunların böyük əksəriyyəti yenə də tələbə adını qazana bilməyib. Hazırda ali məktəblərə qəbul əmsalının aşağı olmasının nəticəsidir ki, bu gün Azərbaycan əhalinin hər 10000 nəfərinə düşən ali məktəb tələbələrinin sayına (150 nəfər) görə inkişaf etmiş ölkələrdən 4-5 dəfə (600-700 nəfər), Rusiya, Qazaxıstan, Ukrayna, Gürcüstan kimi keçid ölkələrindən 2-3 dəfə (300-500 nəfər) geri qalır. Azərbaycan bu göstəricinin səviyyəsinə görə Tacikistan və Özbəkistanla bir sırada dayanır.

7 rekordçunun 5-i Bakı məktəblisidir

Bakı və Abşeron yarımadası ilə müqayisədə əyalətlərdə orta təhsilin keyfiyyəti çox aşağı olmasını özündə əks etdirən başqa bir məqam da var. Belə ki, 2010/2011-ci tədris ili üçün ali və orta ixtisas məktəblərinə qəbul imtahanlarında 7 nəfər maksimal nəticə - 700 bal toplayıb. Rekordçuların 5-i Bakı, 1-i Mingəçevir, 1-i isə Şəki şəhər məktəblərinin məzunudur. TQDK-nın mətbuat xidmətinin rəhbəri Elnur Nağızadə bildirir ki, ümumilikdə 2010-cu ildə orta məktəblərin ötənilki məzunlarının yalnız 65 faizi ali və orta ixtisas məktəblərinə sənəd qəbulunda iştirak edib. Ancaq həmin abituriyentlərin göstərdiyi nəticələr çox aşağıdır. Onun sözlərinə görə, imtahanlarda ötənilki məzunların cəmi 8 faizi 500-700 bal arasında nəticə göstərib. 50 faiz məzunların imtahanlarda göstərdikləri nəticə isə 0-200 bal arasında olub. Bu isə o deməkdir ki, orta məktəblərin builki məzunlarının 50 faizə qədəri ali məktəblərə qəbul üçün minimal keçid balını toplaya bilməyib.

2010-cu ildə digər şəhər və rayonlardakı məktəblərlə bağlı vəziyyətlə aşağıdakı cədvəldə tanış ola bilərsiniz:

Bölgələr Məzunların imtahanda iştirak etdiyi məktəblərin sayı Məzunu ali məktəbə daxil olmayan məktəblərin sayı 100 baldan aşağı nəticə göstərən məktəblərin sayı

Bölgələr	Məzunların imtahanda iştirak etdiyi məktəblərin sayı	Məzunu ali məktəbə daxil olmayan məktəblərin sayı	100 baldan aşağı nəticə göstərən məktəblərin sayı
Bakı şəhəri	316	7	1
Naxçıvan MR	165	20	10
Abşeron rayonu	33	1	1
Ağcabədi	50	19	5
Ağdam	108	46	9
Ağdaş	41	14	6
Ağstafa	34	2	0
Ağsu	32	21	4
Astara	42	11	2
Balakən	35	8	1
Beyləqan	44	12	4
Bərdə	59	11	2
Biləsuvar	26	3	0
Cəbrayıl	40	8	1
Cəlilabad	74	36	4
Daşkəsən	20	16	1
Şabran	19	6	0
Şirvan şəhəri	14	Məlum deyil	Məlum deyil
Füzuli	72	28	9
Gədəbəy	50	12	4
Gəncə şəhəri	45	Məlum deyil	Məlum deyil
Goranboy	59	12	3
Göyçay	39	3	1
Hacıqabul	28	10	4
Xaçmaz	53	17	8
Göygöl	37	9	2
Xızı	8	1	0
İmişli	57	24	8
İsmayıllı	45	15	2
Kəlbəcər	87	27	0
Kürdəmir	41	14	4
Qax	25	4	0
Qazax	35	7	0
Qəbələ	50	10	3
Qobustan	17	8	5
Quba	64	23	2
Qubadlı	30	1	2
Qusar	41	16	3
Laçın	76	36	1
Lerik	36	10	4
Lənkəran	69	15	5
Masallı	63	7	3
Mingəçevir	22	1	0
Naftalan	2	-	-
Neftçala	28	2	0
Oğuz	28	8	0
Saatlı	28	4	4
Sabirabad	62	18	3
Salyan	36	4	0
Samux	23	3	1
Siyəzən	13	4	1
Sumqayıt	49	1	0
Şamaxı	43	21	1
Şəki	73	14	3
Şəmkir	70	23	7
Şuşa, Xocalı, Xocavənd rayonları	37	13	3
Tərtər	34	10	1
Ucar	36	3	3
Yardımlı	41	20	4
Yevlax	40	8	2
Zaqatala	49	11	5
Zəngilan	33	7	0
Zərdab	23	6	3
Cəmi:	3070	724	165