“İslam Açıq Masada” – II söhbət

QMİ-nin şöbə müdiri: “Bu qarşıdurma mühitini özümüz yaratdıq, bu situasiyadan çıxmağa da özümüz cəhd etməliyik”




Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin şöbə müdiri Əliheydər Zülfüqarov: “Hazırda namaz qılınmayan məscidlər var, bəlkə islam bizim üçün yalnız mədəniyyət anlayışıdır?!”

“Məşədi Dadaş” məscidinin imam-camaatı Hacı Şahin Həsənli: “Din elə bir sahədi ki, yanlış anlaşıldıqda dinsizlikdən daha təhlükəli olur”

İlahiyyatçı Ramin Vəkilov: “Avropa ölkələrində dindarlar siyasətlə məşğul olurlar, əvvəl-axır bu kimi meyllər Azərbaycana da gəlib çıxacaq, qorxmaq lazım deyil”


Lent.az-ın “İslam Açıq Masada” layihəsi çərçivəsində keçirilən ikinci dəyirmi masanın iştirakçıları Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin şöbə müdirinin müavini Əliheydər Zülfüqarov, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin şöbə müdiri, Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi Qəmər Cavadlı, “Məşədi Dadaş” məscidinin imam-camaatı, “Mənəvi Dünya” İctimai Birliyinin sədri Hacı Şahin Həsənli və ilahiyyatçı Ramil Vəkilovdur.

Dəyirmi Masanın moderatoru dini sahədə yazıları ilə tanınan jurnalist Qurban Yaquboğludur.

Qurban Yaquboğlu:

- Açıq Masamızda Azərbaycan islamı ilə bağlı söhbət edəcəyik. Tarixdən bəllidir ki, islamın müxtəlif coğrafiyalara və sivilizasiyalara yayılması, fərqli xalqların bu dini qəbul etməsi və dünyagörüşlərin təsiri bu dinin klassik formasını dəyişə-dəyişə, yaxud onda iz qoya-qoya gedib. Nəticədə müxtəlif məzhəblər, etiqadlar yaranıb. Əlbəttə, məzhəblərin, etiqadların təşəkkülünün başqa səbəbləri də var. Gəlin Azərbaycandakı durumdan danışaq. Ümumiyyətlə, “Azərbaycan islam modeli”, “Azərbaycan islamı” terminini qəbul etməyənlərlə yanaşı onun tərəfdarları da az deyil. Öncə bir balaca izaha ehtiyac var, Azərbaycan islam modeli necə başa düşülə bilər?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Doğru dediniz, bu termini qəbul etməyənlər də var... Fikrimcə, Azərbaycanın islam modeli anlayışı ümumiyyətlə səhvdir. Çünki bu yanaşma özü-özlüyündə islam dinini çərçivəyə salmaq deməkdi. Bununla müəyyən mədəni, regional, siyasi, yaxud başqa amillərin islama təsirini danmıram. İslam bir dindi, bu dinin kitabı, peyğəmbəri birdirsə, bu din tarix boyu hansısa regionlara yayılıbsa, Azərbaycan da onun tərkib hissəsidir, orada hər hansı bir modeldən söhbət gedə bilməz. Azərbaycan xalqı islamı din olaraq qəbul edərkən onu öz mənəvi dəyərləri ilə çuğlaşmış şəkildə mənimsəyib və özününküləşdirib. Bizim üçün müəyyən tarixi ənənələr, bayramlar var ki, onlar da islamlaşıb və hazırda islami mahiyyət kəsb edir. Bu baxımdan, islamın Azərbaycana gəlişini ayrıca model kimi qəbul və ya şərh etməyi mən o qədər də doğru saymıram. Məncə, məsələyə daha dürüst şərh verilsə, yaxşı olar... İslama plüralistik yanaşmalar heç də o demək deyil ki, islamın sırf model, struktur anlamında qəbul edilməsi gərəkdir.

Qurban Yaquboğlu:

- Bir müddət əvvəl Almaniyanın Azərbaycandakı səfiri çıxışlarının birində Azərbaycanın pozitiv din modelindən bəhs edib və deyib ki, bu model hətta xaricə ixrac oluna bilər. Başqa bir misal. Milli Məclisin İnsan haqları komitəsinin sədri Rəbiyyət Aslanova APA-ya müsahibələrinin birində bildirib ki, Azərbaycanın öz islam modeli var, bu, universal bir modeldir. Hər halda, bizdə dindarlarla rəsmi qurumların, dini icmalarla cəmiyyətin münasibəti, tutalım, digər ölkələrlə eyni deyil.

Hacı Şahin Həsənli:

- Məndən əvvəl deyilən fikirlə mən də razılaşıram. İslamın hansısa bir ölkəyə aid modeli olması anlayışını başa düşmürəm. İslam ümumbəşəri bir dindi və islamın istinadı insan fitrətidir. Sadəcə, bəzi xalqların öz mədəni özəlliyi, elmi inkişaf səviyyəsi onların islamı qavramasına bu və ya digər dərəcədə təsir göstərə bilər. Ayrı-ayrı məzhəblər Ərəbistanda geniş vüsət alırsa, onların Türkiyədə yayılması, Azərbaycanda inkişaf etməsi mümkün olmur. Azərbaycan xalqı elmi-mədəni inkişafına, bir sıra cəhətlərinə görə digər müsəlman xalqlarından fərqləndiyi üçün islamın qavranılmasında hansısa özünəməxsus yanaşma ortaya çıxır. Misal üçün, Azərbaycan xalqında radikal təmayüllərə meyl azdı. Daha çox islamı elmi şəkildə anlayıb, olduğu kimi tanımaq meyli var. Pakistanda, Əfqanıstanda yayılmış dini cərəyanlar Azərbaycana asanlıqla yol tapa bilmir. Bu da Azərbaycan xalqının mədəni və elmi səviyyə göstəricisidir. Bu baxımdan deyilə bilər ki, Azərbaycan xalqının islama yanaşmasında onun mədəniyyətindən, tarixindən qaynaqlanan özəl, fərqli cəhətlər var.

Qurban Yaquboğlu:

- Özəllik varsa, bu özəllik nədir və nədədir?

Qəmər Cavadlı:

- Əgər Azərbaycanın tarixi və mədəni dəyərlərini nəzərdən keçirsək, birmənalı şəkildə demək olar ki, Azərbaycan marginal bir dövlət olub. Əsasən islam modeli yarada bilmiş dövlətlərlə qonşu olsaq da, mədəniyyət və tariximiz marginal elementlərdən ibarət olduğuna görə ayrıca islam modeli yaratmaq iqtidarında deyilik, bundan sonra o barədə müzakirə aparmaq perspektivsiz bir iş olar.

Müstəqillik qazandığımız 1990-cı illərdən bu yana baxaq. 70 il ərzində yatızdırdığımız islam təfəkkürünün 1990-cı ildə intibahına nail olduğumuzu düşündük. Amma intibah indi inkvizisiya səviyyəsinə gəlib çatıb. İslam təfəkkürünü beyinlərdən silmək cəhdlərinə yönəlmişik. Siz Almaniya səfirindən və Rəbiyyət xanımdan sitat gətirdiniz. Ona da diqqət yetirək ki, Almaniya səfiri islam modelini yox, dini modeli nəzərdə tutub. Azərbaycanda dünyaya ixrac ediləcək model, adətən, tolerantlıq göstərilir. Bu barədə mən onunla razıyam. Çünki müasir dönəmdə məhz tolerantlıq anlayışı altında biz bir sıra dinlərlə mədəni əlaqələrimizin yüksəkliyini dünyaya nümayiş etdirə bilirik. Rəbiyyət xanım isə yəqin ki, ümumilikdə dini modeldən söz açıb. Yəni Azərbaycanda mövcud olan din-dövlət münasibətləri baxımından o modelin yüksək səviyyədə olduğunu Rəbiyyət xanım deyə və bu, normal qarşılana bilər.

Ramin Vəkilov:

- İnsanların yaşadıqları coğrafi şərait, yaxud onların mədəni, tarixi keçmişlərinin ortaya çıxmış bir islam anlayışı olub, bu günümüzdə də var. Tutaq ki, Hind yarımadasının müsəlmanları ilə ərəb dünyasında islam dünyagörüşü fərqlidir. Türkiyənin də öz tarixi keçmişinə, insan potensialına uyğun islami həyat tərzi formalaşıb. Amma bunların hamısı konkret tarixi zaman diliminin məhsuludur, beş-on nəfərin baş-başa verib, “Gəlin Azərbaycan islam modeli yaradaq”, yaxud “Filan ölkənin modelini tətbiq edək” kimi cəhdlərin nəticəsi deyil. Süni şəkildə belə bir model ətrafında çıxış etmək, insanların fikirlərini qarışdırmaq arzu olunmur. Azərbaycan fərqli məzhəblərin, əsasən, iki fərqli məzhəbin bir arada qardaşcasına yaşadığı bir məkandır. Bu baxımdan Azərbaycan model, örnək ola bilər. İslam dünyasında belə modellər var. Məsələn, Livanda da fərqli məzhəbin nümayəndələri digər coğrafiyalarla müqayisədə mehriban yaşayırlar. Azərbaycan qeyd elədiyim bu yönü ilə başqa islam məmləkətlərinə, islam regionlarına nümunə ola bilər.

Qurban Yaquboğlu:

- Cəmiyyətimizdə dartışılan mövzulardan biri də Azərbaycanda bəzilərinin “vəhhabilik” adlandırdığı sələfiliyin köklərinin olub-olmamasıdır. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri Allahşükür Paşazadənin “Qafqazda islam” kitabında sələfiliyin qaynaqlandığı həmbəli məzhəbinə mənsub alimlərin 10-11-ci əsrlərdə Azərbaycanda yaşadıqları qeyd edilir. Bu halda niyə deyirlər ki, sələfiliklə Azərbaycana yeni məzhəb, ənənədən kənar düşüncə gəlir? Yaxud bu, inkar olunur və yeni cərəyana müqavimət göstərilirsə, deməli, dini həyatımızı müəyyən biçimə, çərçivəyə salırıq, eləmi?

Hacı Şahin Həsənli:

- Əgər dövlət-din münasibətləri, eləcə də müxtəlif dini cərəyanların, məzhəblərin bir-birinə münasibəti nəzərdə tutulursa, hər bir ölkənin öz modeli var. Bu, inzibati məfhumdur, anlayışdır. Dövlət-din münasibətlərindən, yaxud məzhəblərin bir-birinə sayğısından söhbət gedirsə, Azərbaycan həqiqətən bir çox ölkələrə nümunə ola bilər.

Qurban Yaquboğlu:

- Yeni meyllərin, cərəyanların Azərbaycana gəlişi ilə bağlı narahatlığı bölüşürsünüzmü?

Hacı Şahin Həsənli:

- Sələfəlik həmbəlilik deyil, o, həmbəlilikdən çox sonra təşəkkül tapıb. Bu baxımdan sələfiliyi həmbəli məzhəbinə aid etməyi düzgün saymıram. Sələfiliyi həmbəli fiqhindən doğmuş siyasi istiqamət kimi qəbul edirəm. Hazırda Azərbaycanda müxtəlif dini cərəyanların, hətta dini məzhəblərin təbliği ilə bağlı problemin çözülməsi yolunu mən normal cəmiyyətin qurulması, demokratik prinsiplərin bərqərar olması, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında görürəm. Bir az da dəqiqləşdirsəm, məhdudiyyətlərdən çəkinib, sərbəst təbliğə şəraiti yaradılmasında görürəm… İstənilən insan istənilən əqidəni qəbul edə bilər. Amma bundan dövlətə və xalqa ziyan dəyməsin, dindarlar arasında radikallaşma meylləri olmasın. Dövlətin qarşısında duran əsas vəzifə bu, olmalıdır. Xalqı da narahat edən əsas məsələ odu ki, din təhlükə mənbəyinə çevrilməsin. Din elə bir sahədir ki, yanlış anlaşıldıqda dinsizlikdən daha təhlükəli olur. Cəmiyyətdə radikallaşma tendensiyasına qarşı bəzi yersiz məhdudiyyətlər ona bir az da təkan verir. Bu da dövlət-din münasibətlərinə ciddi zərbə vurur. Məzhəblərarası münasibətlərdən çox dövlət və xalq üçün təhlükəli fikirlərin Azərbaycanda yayılmasının qarşısını necə almaq ətrafında danışmaq olar. Yoxsa istənilən bir məzhəb sərbəst şəkildə ölkədə fikirlərini təbliğ edə bilər və dövlətin vəzifəsi buna şərait yaratmaqdı. Bu, bizim Konstitusiyada da təsbit olunub, “Dini etiqad və vicdan azadlığı” haqqında qanunda da var. Yəni “bu məzhəb bizə yaddır” deyə, hansısa süni məhdudiyyətlərin qoyulmasının tərəfdarı deyiləm.

Qurban Yaquboğlu:

- Maraqlıdır, Azərbaycanda niyə daha çox islam icmaları ilə bağlı problem ortaya çıxır? Başqa dinlərə məxsus cərəyanlara gəlincə, mənim yadıma yalnız “Yehova şahidləri” ilə bağlı narahatlıqlar düşür... Əsasən, islami icmalarla bağlı problemin yaşanması nədən və haradan qaynaqlanır?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Azərbaycan əhalisinin 96 faizi müsəlmandır. Sovetlər dövründən sonra Azərbaycanda insanların dinə qayıdışı, dinə meylinin artması fonunda müəyyən problemlərin yaranmasına, fikirlərin toqquşmasına normal hal kimi yanaşmaq lazımdı. Azərbaycan üçün məqbul sayılmayan qeyri-ənənəvi dini cərəyanlarla bağlı fikirlər mətbuatda da səsləndirilir. Amma əsas məsələ odu ki, dövlət məzhəblərüstü siyasət aparır, hər bir vətəndaşın etiqad azadlığını tanıyır və iradəsini açıq şəkildə bəyan etmək hüququ verir. Dövlətin razılaşmadığı məqam dinin siyasiləşməsi və radikallaşması ilə bağlıdır. Hər bir dövlətin, xalqın milli təhlükəsizlik məsələsi var. Təhlükəsizlik məsələsində dini amilin bariz şəkildə özünü göstərməsi dövləti bu sahədə müəyyən addımlar atmağa vadar edir. Demək olmaz ki, bu siyasət müəyyən məhdudiyyətlər qoymaqla həyata keçirilir. Konkret qanunlar qəbul olunur, dövlət qurumları bu qanunları həyata keçirmək üçün fəaliyyət göstərir. Məqsəd vətəndaşın vicdan və seçim azadlığını təmin etməkdi. Bu gün Azərbaycanda hansısa dindar müəyyən siyasi qrupların təsiri altına düşürsə, bu məsələdə dövlət maraqlı deyil və onun qarşısını almaq üçün lazımi addımlar atır. Bu da normal qarşılanmalıdır. Dövlət eyni zamanda vətəndaşın imanlı olmasında maraqlıdır, çünki dininə bağlı insan eyni zamanda vicdanlı, qanunlara riayət edən vətəndaş deməkdi. O insan oğurluq etməz, rüşvət almaz, dinin qarşı çıxdığı məsələlərdə cəmiyyət üçün nümunəvi şəxsə çevrilər... Azərbaycanda islam yönümlü cərəyanların sayı kifayət qədər çoxdur. Qeyri-islami dini icmaların sayı isə həddən artıq azdı. Problemlərin daha çox islam icmaları ilə əlaqədar yaranmasında bu amilin də rolu var. İslama qayıdış meyli gücləndikcə, ortalığa müəyyən problemlər çıxa bilər. Maarifləndirmə bu halda zəruridir. Maarifləndirmə zamanı da qanunlara riayət etmək əsas məsələdir və bu vəzifə dövlətin qarşısında durur.


Ramin Vəkilov:

- Əliheydər müəllim dinin siyasiləşməsindən və radikallaşmadan danışdı. Əvvəla, bunlar fərqli şeylərdi... Radikallaşma təkcə hər hansı bir məzhəbin, qrupun, ümumiyyətlə, islamın məsələsi deyil. Müxtəlif dünyagörüşlü insanlar arasında radikallar ola bilir - tutaq ki, sosial-demokratın radikalı bolşevik, millətçinin radikalı faşistdir. Yəni radikalizm bütün dünyagörüşlərin problemidir. Bir az da araşdırsaq, radikalizmin psixoloji, sosial kökləri olur. Siyasiləşməyə gəlincə, dinin siyasiləşməsi ilə dindarların siyasətlə məşğul olması arasında fərqi vurğulamalıyıq. Qərbin ən modern, liberal, demokrat ölkələrində belə, klerikal-dini partiyalar mövcuddur. Dindar insanların çox rahat şəkildə siyasətlə məşğul olduqları bir ortam var. Bu heç də kilsənin hakimiyyətə gətirilməsi deyil. Sadəcə, dindarlar dini kimliyi ilə siyasətlə məşğul olur və buna mühafizəkar siyasət deyirlər. Fikrimcə, bundan qorxmağa, ehtiyatlanmağa dəyməz. Əvvəl-axır bu kimi meyllər Azərbaycana da gəlib çıxacaq. Dini camaatlardan bəhs etdik. Onları zorla bir çərçivəyə qısnamaq mümkün deyil. Qloballaşmadan danışır, onu qəbul ediriksə, qloballaşma tək Avropa dəyərlərinin, liberal fikrin qloballaşması deyil. Eyni zamanda islamın, müsəlmanların da qloballaşmasıdır. Vaxtaşırı nurçuluqdan bəhs olunur. Nurçuluq artıq beynəlxalq hərəkata çevrilib, Uqandadan bu yana nümayəndələri var. Onu Azərbaycanda silib atmaq qeyri-mümkün görünəcək. Eyni zamanda, digər məzhəblərə, cərəyanlara da bunu şamil etmək olar. Dövlətin təhlükəsizliyi başa düşüləndi, amma o, sırf inzibati məsələdir. Əli cinayətə bulaşmış, artıq fikirlərini hərəkətə çevirmiş insanlar varsa, onlar həbs oluna, məhkəməyə çıxarıla bilərlər. Bununla da sosial qınaq obyektinə çevrilər, marginallaşaraq toplumdan uzaqlaşarlar. Yeri gəlmişkən, bir çox məsələlərlə bağlı bizdə xof yaradıblar, hətta onların müzakirəsindən qorxuruq... Ən örtülü və ağrılı məsələlərin müzakirə və diskussiyalara cəlb olunmasına normal baxmaq lazımdı.

Qəmər Cavadlı:

- Mən bir məqamın üzərində dayanmaq istərdim. Son 20 ili nəzərdən keçirsək, dövlətin sovet ideologiyasından sonra yaranan boşluqda dinə olan münasibətinin konkret nəticəsini nə bildik, nə gördük, nə də eşitdik. “Biz dünyaya açığıq” şüarı altında Azərbaycanın qapılarını hamının üzünə açdıq. Bütün dinlərdən, məzhəblərdən olan missioner qrupların Azərbaycanda toplaşmasına imkan yaratdıq və onu tolerantlıq adı altında dünyaya göstərməyə cəhd etdik. Eyni zamanda ikinci dilemmanı yaratdıq: Bu, bizə lazım idimi? Lazım deyildi. Çünki daxildə baş verənlər, toqquşma, vətəndaş qarşıdurması ovqatı, birinin sözünün digərinin boğazından keçməməsi, hansısa məzhəb daşıyıcısının başqa məzhəbin məscidində namaz qılan zaman qarşılıqlı münasibətlərdəki uyğunsuzluqlar göz önündədir. Hesab etməyin ki, bu, tək islamla bağlıdır. Azərbaycandakı ənənəvi xristian təriqətləri də kənardan gələn xristian təmayüllü missionerlərin tamamilə əleyhinədirlər. Bu qarşıdurma mühitini özümüz yaratdıq, bu situasiyadan çıxmağa da özümüz cəhd etməliyik. Yaxud biz artıq birmənalı şəkildə dövlət qarşısında ictimai bir məsələnin qaldırılmasına tərəfdar olmalıyıq. Dövlət dinə olan münasibətini müəyyənləşdirməlidir. Konstitusiyanın müddəaları bizim hamımıza bəllidir - bəli, din dövlətdən ayrıdır. Amma dindar dövlətdən ayrı deyil. Dindarın problemləri, dini, ictimai həyatı dövlətin içərisindədir. Dövlət birmənalı şəkildə dindarlarla münasibətini tənzimləməlidir. Dindara seçki hüququ verib, özünü seçməmək düzgün deyil. Diqqəti mücərrəd mövzulara yönəltmədən, konkretliyə çalışmalıyıq. İstədiyimiz nədir, onun üzərində dayanaq. Məncə, dövlət-din münasibətlərini konkret şəkildə ictimai qüvvələrin iştirakı ilə bir macəraya salmaq lazımdı.

Hacı Şahin Həsənli:

- Məncə, bəzi məmurların təfəkkür tərzində də problem var və bu da ayrıca qeyd olunmalıdır. Onlarda dinə qarşı bir az başqa münasibət var. Burada problemlərdən danışıldı, mən də o problemlərin səsləndirilməsinin tərəfdarıyam. Çünki mücərrəd danışmaqdansa, konkret faktlara diqqət yönəldilməlidir. Dini etiqad azadlığı ilə bağlı qanuna əlavə və düzəlişlər ediləndə xaricdə dini təhsil almış tələbələrin Azərbaycanda fəaliyyətinə qadağa qoyuldu. Bu, çox absurd yanaşmadı. Arqument budu ki, o, xaricdə kiminsə təsirinə düşə bilər. Bəs başqa sahədə, məsələn, iqtisadiyyat sahəsində Qərbdə təhsil almış tələbə necə, yad təsirə düşə bilməz? Qeyd olunan yanaşma insanların etiqad azadlığının faktiki məhdudlaşdırılmasıdır. Hər bir vətəndaşın dünyanın istənilən ölkəsində sərbəst təhsil almaq hüququ var. Əgər o, aldığı təhsili ölkəsində reallaşdıra bilməyəcəksə, daha xaricə niyə təhsil dalınca gedir? Azərbaycanda bu gün dini təhsilin səviyyəsi başqa ölkələrlə müqayisədə zəifdir. Kadrların Azərbaycanda hazırlanması gözəl təklifdir. Amma buna da şərait yaratmaq lazımdı. Dindarlar kənar təsirlərə düşür. Bəzi hallarda dindarlara ögey münasibət bəslənirsə, başqalarının sözünə meydan yaranır və bundan da hansısa xarici qüvvələr yararlana bilərlər. Belə çıxır ki, bu təsirlərə məhdudiyyətlərlə özümüz zəmin hazırlayırıq. Təhlükəsizlik məsələsini başa düşdük, amma başörtüyünün müsəlman dövlətinin təhlükəsizliyinə hansısa problem doğurması ağlabatan arqument deyil. Yaxud məscidlərlə bağlı məsələ.

Ramin Vəkilov:

- Sadaladığımız bu problemləri bir yerə yığanda Azərbaycan dindarının cəmiyyətdə özgələşdirilməsi problemi ortaya çıxır. Dindar vətəndaşla dövlət, hətta cəmiyyət arasında bir uçurum yaranır. Qəmər xanım bayaq qarşıdurma məsələsini qeyd etdi, sadaladıqlarımın kökü məhz ona gətirib çıxarır. Bir dindar Azərbaycan ictimai mühitini özününkü saymır, dəhşət orasındadır. Cəmiyyətə inteqrasiya olunmayan, özünü toplumda rahat hiss etməyən nəinki dindardan, istənilən “özgələşmiş” insandan hər şey gözləmək olar. Belədə həmin dindara özündən 1000 kilometrlərlə uzaqda yaşayan müsəlman azərbaycanlılardan daha yaxın, doğma görünür. Problem də buradan başlayır...

Qurban Yaquboğlu:

- Həqiqətin tam ortaya çıxması və ümumi mənzərənin aşkarlanması üçün bir məsələni də qeyd edək. Axı, problemlərin mənbəyi yalnız rəsmi qurumlarla dindarların münasibətində deyil. Siz icmalar, məzhəblər arasında münasibətləri normal sayırsınız?

Qəmər Cavadlı:

- Müəyyən anlaşılmazlıqlar mövcuddur... Bizim müəyyən bölgələrimiz var ki, orada məzhəblər arasında anlaşılmazlıqlar müşahidə olunur. Mən onu demək istəyirdim ki, el üzünə özümüzü gözəl göstərməklə deyil. Mövcud problemlərin həllinə cəhd etməliyik. Biz gördüklərimiz, hiss etdiklərimiz həqiqətləri danışmalıyıq. Bu problemlərin həlli yollarında da birgə, bərabər çalışmalıyıq.

Qurban Yaquboğlu:

- “Başqalaşma”, “yadlaşma” məzhəblər arasında da gedir... Bunu necə önləmək lazımdır?


Ramin Vəkilov:

- Məzhəblər arasında problemlər olur, bunu 100 faiz həll etmək mümkün də deyil. Nə vaxt problemlərdən vaxtımız olur ki, mən şiə qardaşımla bir-birimizi tanıyaq? Çünki dindarlara münasibətdə gərginlik var. Çox zaman məzhəblər bir-birinə 200-300 il əvvəl yazılmış kitabların məzmunundan çıxış etməklə yanaşırlar. Dindarlar üçün rahat ortam təmin olunanda problemlər böyük ölçüdə həllini tapacaq.

Əliheydər Zülfüqarov:

- Dövlətin islama münasibəti ilə bağlı problemlər sadalandı. Bəs dindarın hakimiyyətə qarşı münasibəti necədir? Əgər bir dindarın etiqadında, əqidəsində hökumətə küfr, kafir bir rejim kimi yanaşma varsa, ona münasibət necə olmalıdır? Müəyyən qruplaşmalar təşkil edib, müəyyən hadisələr törədib özünü hakim rejimə qarşı etirazçı kimi göstərmək, bununla Allah qarşısında savab qazandığını düşünən insanlar var. Belə düşüncədə olan insanlar zindanda, məhbəsdə yatmağı belə, savab sayırlar. Bunu radikalizm adlandırmayaq, nə ad qoyuruq-qoyaq, fərqi yoxdur. Dövlətin qarşısında dayanan əsas məsələ odu ki, dindar və ya bir başqası, vətəndaşın təhlükəsizliyi təmin olunsun. Başqa aktual suallar da var… Həqiqətənmi biz dini dəyərlərə bağlı olan, yaxud bağlı olmaq istəyən bir millət, bir toplumuq, yoxsa yox?! Bəlkə islam bizim üçün fərqli bir anlayışdır?! Yaxud bəlkə islam yalnız mədəniyyətimizin bir parçasıdır?! Hazırda namaz qılınmayan məscidlərimiz var. Amma yer üzərində bizdən çox məscid tikdirmək istəyən xalq da yoxdur. Bəs bunu necə adlandıraq? Məscidlər sökülür deyirlər. Yaxşı, bəs dövlətin hesabına inşa olunan məscidlər dövlətin dinə münasibəti, dindar üçün şərait yaratması deyilmi? Digər tərəfdən, azana məhdudiyyət qoyulması ifadəsi səslənməyib. Söhbət azanın müəyyən məhəllələrdə, yerlərdə səsgücləndiricilərlə verilməsinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulmasından gedə bilər. Burda da məqsəd aydındır. Yaxınlıqda xəstəxana, uşaq bağçası varsa, sadəcə, azan səsinin azaldılması lazım gəlir. Dindar eqoist düşüncəni əsas götürüb, ətraf mühiti, insanları niyə nəzərə almasın? Baş örtüyünə gəlində, Azərbaycan qanunvericiliyində ona məhdudiyyət qoyulması məsələsi yoxdur. Şəxsiyyəti təsdiq edən sənədə başörtüyü olmadan şəkil çəkdirmək məsələsi var. Müəyyən dairələr, qruplar bunu şişirdib ictimaiyyətə elə təqdim edirlər ki, baxın, dövlət dinə qarşıdır, dinin səsini boğmaq üçün işlər görür. Bu da təbii ki, insanlarda ikrah hissi yaradır. Çünki din çox həssas, insanın daxili hissləri ilə bağlı bir məsələdir. Gəlin məsələyə yanaşma tərzimizi dəyişək. Səmimi, həqiqi dindar hazırda dövlətə sədaqətini göstərirmi? Mən öz-özlüyümdə bu suala o qədər də müsbət cavab tapa bilmirəm.

Qəmər Cavadlı:

- Əliheydər müəllimə çox diqqətlə qulaq asdım. Səmimi, həqiqi dindar kateqoriyasının müəyyənləşdirilməsi ilə bağlı, məncə, sizin bir balaca xətalarınız var. İkincisi, dövlət xalq üçündü, ya xalq dövlət üçün?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Dövlət bu məsələdə körpü rolunu oynayır.

Qəmər Cavadlı:

- Siz dindarın sədaqətindən danışdınız. Hansı dindarın sədaqətsiz olması barədə faktınız var?

Əliheydər Zülfüqarov:

- Faktlar kifayət qədərdir.

Qəmər Cavadlı:

- Dindarlar seçkilərə elektorat kimi fəal qoşulur, hətta vəkillik səviyyəsində dini nüfuzlarından istifadə edirlər. Bir daha deyirəm, dindar dövlətdən ayrı şəxs deyil, onları ayıranda, problemlər başlayır. Belə birtərəfli olacaqsınızsa, sonrakı gün qorxulu məqam ortaya çıxacaq.


Hacı Şahin Həsənli:

- Sədaqət istənilən insanda ola da bilər, olmaya da. Dindarların dövlətə sədaqətini və ya sədaqətsizliyini necə ölçmək mümkündür? Bunun qaynağı məgər dindi? Din sədaqətsizlik aşılamır. Çox təəssüf ki, bir çox hallarda hansısa dindar bir fikir səsləndirəndə deyirlər ki, o, İranın, Ərəbistanın adamıdır, yaxud Türkiyənin təsirindədir. Azərbaycanda onlarla-yüzlərlə məscid dövlət tərəfindən təmir olunsa belə, bir məscidin sökülməsi üçün qərar vermək düz deyil. Bunu dindar yox, dövlətə ürəyi yanan şəxs kimi deyirəm.

Qurban Yaquboğlu:

- Deyirsiniz ki, dövlət heç bir məscidi sökməli deyil. Bunu şəriət baxımdan deyirsiniz, yoxsa qanun?


Hacı Şahin Həsənli:

- Azərbaycan reallıqlarından insanlar xəbərdardırlar. Tikinti qanunsuzdusa, əvvəlcədən imkan verilməməlidir. Sonrakı yanaşma əlavə ajiotaj doğurur, başqalarına fürsət verilir. Mən burada din yox, bəlkə də dövlət mövqeyindən çıxış edirəm. Çünki bu, mənim ürəyimi yandırır. Bəli, mən də razıyam ki, “dövlətə qarşı mübarizə aparmaq müqəddəs bir vəzifədir, zindanda yatmaq savabdır” kimi fikirlərin rəvac tapmasına dövlət zəmin yaratmamalıdır. Əməllərində qanunsuzluq varsa, insanların cinayət məsuliyyətinə cəlb olunması təbii haldır. Amma bəzi hallarda dindarlara fərqli münasibətin olduğunu da kənara qoymaq olmaz. Dindar özünü bu ölkənin bərabər hüquqlu vətəndaşı hesab etməlidir. Burada dinə mədəniyyətimizin bir elementi kimi baxılması fikri səsləndi. Bu fikir təzə-təzə gündəmə gəlməkdədir. Mən bunun əleyhinəyəm.

Qurban Yaquboğlu:

- Ramin müəllim, islam normaları baxımından qanunsuz məscid tikintisinə icazə varmı?


Ramin Vəkilov:

- Qanunsuz bir ərazidə, başqasının haqqı olan bir yerdə heç bir dini tikili tikilməməlidir. Cəfəri məzhəbinə görə, başqasından qəsb olunan ərazidə ibadət yasaqdır. Amma məsələnin digər bir tərəfi var. Rəsmi qurumlar əslində toplumun bütün təbəqələrinin özünüifadə, etiqad və başqa azadlıqlarının müdafiəçisidir. Eynilə dindarların müdafiəçisidir.
-
Əliheydər Zülfüqarov:

- Dövlətin orqanlarından biri də Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsidir. Əgər bu Komitənin tövsiyəsinə, həm də dindarın xeyrinə olan tövsiyəsinə dindar məhəl qoymur, müxtəlif adlarla onu rədd edirsə, buna nə deyək? Əgər biz dövləti qurmuşuqsa, qanunlarımızı qəbul etmişiksə, gəlin onlara riayət edək. Dindar da qanunlara yad baxmalı deyil…

Qəmər Cavadlı:

- Qanun nə deyir, o olsun...

Ramin Vəkilov:

-Radikal dəstələr həbs olundu, bəzilərinin hazırda məhkəməsi gedir. Nə dindar qruplar, nə də hüquq müdafiə təşkilatları onların müdafiəsini gündəmə gətirmədilər. Çünki ümumi qənaət budu ki, onlar cinayətə yol veriblər. Demək istəyirəm ki, dindarların hamısına şübhəli nəzərlə baxmaq düzgün deyil. Azərbaycan dövləti Allahın dindarlara verdiyi nemətdir. Ağlı başında olan dindar bunu belə qəbul etməlidir və edir. Bayrağımızda yaşıl rəng var, islam bizim kimliyimizin ayrılmayan hissəsidir.

Qurban Yaquboğlu:

- Azərbaycanda bilərəkdən-bilməyərəkdən, birbaşa, yaxud dolayısı ilə müxtəlif ölkələrin mənafeyini müdafiə edən dindar obrazı var və bunu da inkar etmək mümkün deyil. Bir neçə il öncə 1000 nəfər arasında keçirilmiş bir sorğunun nəticələrini nəzərə çatdırıram. “Bizim müsəlmanlara İranın təsiri varmı?” sualına 50,1 faiz “bəli”, 17,6 faiz “xeyr”, 32,3 faiz “bilmirəm” deyib. Türkiyə təsiri ilə bağlı 52,2 faiz “bəli”, 17,9 faiz “xeyr”, 29,9 faiz “bilmirəm” cavabını verib. Ərəb təsiri ilə bağlı cavablar - 35,5 “bəli”, 21,8 “xeyr”, 42,7 “bilmirəm”. İctimai rəy hesab edir ki, Azərbaycan dindarına İrandan, Türkiyədən, Ərəbistandan təsirlər var…

Hacı Şahin Həsənli:

- Qloballaşan dünyada yaşayırıq, istənilən ölkədən digər ölkənin insanlarına təsir bir qədər təbii qarşılanmalıdır. Bəli, Azərbaycana İranın təsiri var, bu, normal qarşılanmalıdır. Türkiyənin təsiri var, bu da normal qarşılanmalıdır. Ərəbistanın da təsiri o cümlədən. Bu təsirləri heç kəs dana bilməz, amma ondan faciə düzəltməyə də ehtiyac yoxdur. Sual budu ki, qoyulan məhdudiyyətlər bu təsiri gücləndirir, yoxsa zəiflədir? Mənim fikrimcə, vətəndaşın kənar təsirlərə düşməsi üçün ən güclü zəmini məhdudiyyətlər yaradır. Ona görə də bu təsirləri bir həddə qədər təbii qəbul etməliyik. Çalışmalıyıq ki, kənar təsirləri minimuma endirmək üçün ölkədə azad şərait olsun. Əgər biz İranı, Ərəbistanı qəbul etmək istəmiriksə, din sahəsində özümüz nə edirik? Axı, vətəndaş dini harada öyrənsin? Buna bir mənbə, yol yoxdursa, xarici təsirlər güclənmiş olur.

Ramin Vəkilov:

- Toplumun şübhəsi həm də ona görədir ki, dindar özünü tanıda bilmir. Nə qədər ki, dindar qapalı qalacaq, mətbuata, tədris müəssisələrinə çıxış tapmayacaq, toplum da onu tanımaqda çətinlik çəkəcək. Qoyun dindar da, toplum da şəffaf olsun. Hamı bir-birini görsun və bilinsin ki, kim kimin dostu, kim kimin agenti, casusudur. Həzrət Əlinin bir sözü var. Deyir, haqqı öyrən, haqq əhli tanınar. Amma qaranlıq və basqı olanda kimin əlinin kimin cibində olduğunu bilmirik. İslamda bir fitnə anlayışı var. Fitnə adam öldürməkdən daha dəhşətlidir. Fitnə odu ki, kimin yanlış, kimin doğru olduğu bilinmir.

Qurban Yaquboğlu:

- Bu yaxınlarda bir dəstə dindar məsciddən çıxıb, Şəhidlər Xiyabanı istiqamətində hərəkət edəndə polislə müəyyən problemlər yaşandı. İnsanların küçələrə, hətta icazəsiz aksiyaya çıxması faciə deyil, amma məqsəd ya əvvəl, ya da sonra bəlli və inandırıcı ola... Belə bir qeyri-müəyyənliksə müəmmalara yol açdı. Etiraf edək ki, həmin dəstənin ünvanına səslənən şübhəli fikirlər, həqiqəti əks eləməsə belə, daha əsaslı göründü...

Hacı Şahin Həsənli:

- Aksiya keçirmək istəyən insan ilk növbədə bunu icra hakimiyyəti ilə razılaşdırmalıdır. Qanuna da riayət olunmalıdır. Qanun pozuntusu olub və aksiya razılaşdırılmadan keçirilib. Eyni zamanda mən də razıyam ki, vətəndaşın sərbəst toplaşmaq azadlığı var və bu azadlıq təmin olunmalıdır. Mənim görüntülərdən gördüyüm bu idi ki, həmin insanlar əllərinə gül çələngi, bayraqlar götürüb peyğəmbərin vəfatı münasibətilə Şəhidlər Xiyabanına gedirdilər. Mən belə düşünürəm ki, sərbəst şəkildə buna şərait yaradılmalı idi. Axırda etiraz olacaqdısa, çox gülünc görünəcəkdi ki, Şəhidlər Xiyabanında kim nəyəsə etiraz edir. O aksiyaya çıxan insanları tanımıram. Onların məqsədləri bilinsəydi, daha yaxşı olardı... Nizami metrosundan Nərimanov heykəlinə qədər sərbəst gəlirlər, sonra nə isə baş verir, bu, anlaşılmır. Yenidən təsəvvür yaranır ki, insanlar Şəhidlər Xiyabanının ziyarətinə gedirdilər, onların qarşısı alındı. Mən deyə bilmirəm, bu, etiraz aksiyası idi, ya nə idi, bu anlaşılmadı. Çünki Azərbaycanda dindarların təşkil etdiyi etiraz aksiyaları olub. Qəzza hadisələri zamanı İsrail səfirliyi qarşısında siyasi şüarlarla etiraz aksiyası keçirilib. Yaxud peyğəmbər təhqir olunanda Fransa səfirliyinə doğru gediblər. Amma son aksiya zamanı iştirakçılar deyirdilər ki, siyasi məqsədləri yoxdur. Həmin vətəndaşları başqa dövlət küçəyə çıxarırsa, o zaman Şəhidlər Xiyabanına niyə yollayır və niyə onlar əzadarlıq mərasimi keçirmək iddiasındadırlar? Açığı, mənim üçün bu məsələ anlaşılmadı. Hər halda vurğulamaq istəyirəm ki, dindar bir vətəndaş olaraq hansısa aksiya keçirirsə, bunu rəsmi qurumlarla razılaşdırmalıdır. Heç bir xəbər vermədən hər hansı bir qrup aksiya keçirməyə cəhd edirsə, mən bundan narahatam.

Qəmər Cavadlı:

- Doğrusu, dindar obrazı məsələsi məni də bir qədər çaşdırdı. Sosiologiya və psixologiya dindarlıq kateqoriyası haqqında bilgilər verir. İnsanların yaşadıqları yerlərdə dinə gəlmə motivləri müxtəlif olur. Bəziləri bunu ailədən, bəziləri kimlərinsə təsiri ilə götürür, bəziləri siyasi manipulyasiya xətrinə dindar olur...

Qurban Yaquboğlu:

- Mən sonuncu suala keçmək istəyirəm. Hər halda Azərbaycan geosiyasi durumu, insan resursları baxımından müxtəlif xarakterik xüsusiyyətləri özündə cəmləyir. Azərbaycan birməzhəbli ölkə deyil. Bu özünəməxsus xüsusiyyətlər kontekstində sizcə, Azərbaycanda islamla bağlı münasibətlər sistemi necə qurulmalıdır? Siz hansı konseptual tezisləri deyə bilərsiniz? Nələri aktual hesab edirsiniz?

Qəmər Cavadlı:

- Azərbaycan dünyəvi dövlətdir və vətəndaşlar istənilən şəkildə dünyəvi qanunlara riayət edəcək və tabe olacaq. Dünyəvi dövlətlərin də özlərinə məxsus dini siyasətləri, dövlət-din münasibətləri mövcuddur. Müəyyən qanunlar, prioritetlər səviyyəsində dini siyasət yeridirlər. Mən hesab edirəm ki, Azərbaycan dövlətinin ideologiyasının formalaşması əsas məsələ kimi ortada olmalıdır. Zənnimcə, dindarlıqla vətəndaşlıq məsələlərini ayrı-ayrılıqda götürmək olmaz. Bu problemlərin olmaması üçün cəmiyyətlə dövlət arasında müəyyən əlaqələri qurmaq və tənzimləmək lazımdı.

Hacı Şahin Həsənli:

- Məzhəblərə, müxtəlif dini cərəyanlara təbii yanaşmaq lazımdı. Dövlətin məharəti ondadır ki, bu prosesi idarə edərkən onun cəmiyyət üçün ağrılı keçməməsinə zəmin yaratsın. İnsanların haqları tanınmalı, açıq, şəffaf cəmiyyət olmalıdır. Azərbaycanda müasirlik, türkçülük və islamçılığa rəğbət göstərən insanlar var və bu üç cərəyanın tərəfdarları arasında cəmiyyətdə qütbləşmə olduğu iddia edilir. Mən dəfələrlə görmüşəm, sərbəst dialoq qurulada bəlli olur ki, həddində olsa nə millətçilik dinə ziddi, nə din düzgün qavranılsa o, millətçiliyə və müasirliyə zidd mövqe tutar. Bu üçünün arasında anlaşma nöqtələri tapıla bilər. Yəni sərbəst mühit olanda, insanlar bir-biri ilə sərbəst təmasa girəndə qütbləşmə aradan qalxır və səmimi münasibətlər yaranır. İnandırım ki, Azərbaycanda islam haqqında təsəvvür hətta dindarların özündə belə, normal şəkildə formalaşmayıb. Biz islam haqqında mənbələrə müraciət edirik, kitablar oxuyuruq. İnsan düşünür ki, kaş bu din olduğu kimi insanlara tanıdılaydı. Əks halda cəmiyyətdə kimlərsə tərəfindən sizin dediyiniz mənfi dindar streotipi formalaşdırılır.

Ramin Vəkilov:

- Şəffaflıq məsələsini vurğulamaq istəyirəm. Qoy dindar özünü tanıtsın. Toplumumuzun dindar haqqında fikri kifayət qədər qaranlıqdır. Dindarın da cəmiyyət və öz dövləti haqqında müəyyən qədər soyuqluğu var. Bu soyuqluğu aradan qaldırmaq üçün şəffaflığı təmin etmək lazımdı. Bundan hamı udacaq.

Əliheydər Zülfüqarov:

- Debatın əvvəlinə qayıdıram. Azərbaycanda islam modeli deyilən bir şey yoxdur, amma Azərbaycanda dövlət-din münasibətlərini tənzimləyən öz modelimiz var. Bu model hazırda fəaliyyət göstərir. Dindarla dövlət arasında münasibətləri tənzimləyən qanunlar qəbul olunub. Sadəcə, məsələ ondadır ki, insanların, dindarların bir-birinə münasibəti, dövlətin dinə münasibəti, dindarın dövlətə münasibətində təbii ki, şəffaflıq olmalıdır. Bu şəffaflığın təmini də birtərəfli yox, qarşılıqlı qaydalara əsaslanmalıdır. Əgər münasibətlər qarşılıqlı və anlaşıqlı olacaqsa, bu etimad, bu bağlılıq hansısa kənar təsirlərə məruz qalmayacaqsa, təbii ki, bu, eyni zamanda dövlətlə bir vətəndaş olan dindar arasında münasibətlərin daha yüksək məcrada inkişafına, hətta Azərbaycanın dövlət-din münasibətlərinin digər ölkələrə nümunə olmasına gətirib çıxaracaq.