Rusiyanın Azərbaycanı işğalını 100 il ləngidən hadisə - II HİSSƏ

Lent.az Rusiyanın I Pyotr dövründə Qafqaza ilk hərbi müdaxiləsindən və Çar İmperiyasının Qafqazın işğalını I əsr ləngidən hadisədən bəhs edən II yazını təqdim edir:

I yazı burada

I Pyotrun ordusu gələn il - 1723-cü ilin yayında Səfəvi torpaqlarına yeni yürüş etdi. Ona general M.A. Matyuşkin. Ekspedisiyanın vəzifəsi Dərbənd və Rəştdəki rus qarnizonları arasında quru əlaqəsini yaratmaq idi.

Bu zaman Səfəvi dövlətinin daxilində şiddətli müharibə gedirdi. Hələ 1722-ci ildə Qəndəhar əmiri Mir Mahmudun qüdrətli ordusu Əfqanıstandan İrana hücum etmiş, Səfəvi ordusunu sözün əsl mənasında darmadağın etmiş və oktyabrda altı aylıq mühasirədən sonra Səfəvi paytaxtı İsfahanı ələ keçirmişdi. Səfəvi şahı Soltan Hüseyn əsir düşdü, Mir Mahmud özünü İranın yeni hökmdarı elan etdi. Devrilmiş Soltan Hüseynin oğlu Təhmasib mühasirədə olan İsfahandan möcüzəvi şəkildə qaçaraq Cənubi Azərbaycana qaçdı və burada da özünü yeni şah elan etdi. O, Rusiyanın köməyinə ümid edərək Peterburqa səfirlik göndərdi.

Bu arada, 1723-cü il iyulun əvvəlində Bakı yollarında 20 rus gəmisi peyda oldu. Matyuşkin şəhərə məktub göndərdi ki, o, Bakını qanuni şaha qarşı hərəkət edən üsyançılardan qorumaq niyyətindədir. Lakin Bakı hakimi Məhəmməd Hüseyn yardımı rədd etdi. Sonra rus qoşunları dəniz silahlarının pərdəsi altında sahilə enməyə başladılar. Bir neçə günlük mühasirədən sonra Bakının qarnizonu təslim oldu və şəhərin üzərində Rusiya bayrağı dalğalandı.

1723-cü ilin sentyabrında Sankt-Peterburqda Səfəvi şahı II Təhmasibin elçisi tərəfindən bağlanmış sülh müqaviləsində aşağıdakılar deyilirdi:

“...Əlahəzrət Şah bütün Rusiya İmperatoru Əlahəzrətinə Dərbənd şəhərini, Bakı şəhərini və onlara məxsus olan bütün torpaq və yerləri və Xəzər dənizi sahillərini, habelə Gilan, Mazandaran və Astrabad vilayətlərini əbədi mülkiyyətə verir. İmperator Əlahəzrətinin onlara pul tələb etmədən öz üsyançılarına qarşı kömək etmək üçün Şah Əlahəzrətini göndərdiyi ordunu onlarla dəstəkləmək üçün.

Maraqlıdır ki, Rusiyanın yeni istilaları 1724-cü ildə Konstantinopol müqaviləsinin imzalandığı Xəzəryanı İran torpaqlarına da iddialı olan Osmanlı İmperiyası tərəfindən də tanındı.

1725-ci ilin əvvəlində I Pyotrun ölümündən və saray çevrilişləri dövrünün başlanmasından sonra Rusiya imperiyasının yeni hakimiyyət orqanları Xəzəryanı torpaqlarının saxlanmasının Rusiya xəzinəsinə çox baha başa gəldiyinə qərar verdilər.

1732-ci ildə Nadir şahın səyləri sayəsində Kürdən cənubundakı torpaqlara, o cümlədən Rəşt şəhəri Səfəvilər dövlətinə qaytarıldı. 1735-ci ildə Gəncə müqaviləsinə əsasən Rusiya Bakı və Dərbəndi Səfəvilər dövlətinə qaytarmağa razı oldu. Bu ərazilərin Rusiya imperiyası tərəfindən yeni işğalı yalnız XIX əsrin əvvəllərində baş verdi.