Paltarlarınızı çıxarın – Nüvə radiasiyasından QORUNMA YOLLARI

Son günlərdə regionda insanları ən çox narahat edən suallardan biri də budur - Əgər İranda nüvə obyektlərindən radiasiya sızması olarsa, bu fəlakətə çevriləcəkmi?

Lent.az-ın əməkdaşı radiasiyanın səbəb olduğu xəstəliklər, nüvə obyektinin partlaması zamanı radiasiyanın yayılma miqyası və radiasiyadan qorunma yolları ilə bağlı ətraflı, maarifləndirici araşdırma hazırlayıb.

Araşdırmanı sizlərə təqdim edirik:

Nüvə Silahı və Radiasiyanın Yayılması: Xəstəliklər və Qorunma

Nüvə partlayışında böyük enerji istilik, zərbə dalğası və radioaktiv radiasiya şəklində yayılır. Radiasiya – atom nüvələrinin dağılması zamanı əmələ gələn ionlaşdırıcı şüalardır. Kəmiyyətcə az olsa belə, bu şüalar canlı orqanizmlərdə hüceyrə və genetik zədələnmələrə, təhlükəli xəstəliklərə səbəb ola bilər. Gündəlik yaşayışda təbii radiasiya daima var (məs., torpaqdan, kosmosdan radiasiya), lakin insan sağlamlığı üçün yeganə problem fövqəladə yüksək dozalardır. Nüvə partlayışı halında əmələ gələn radiasiya isə insan bədənini bir neçə saniyə içində ciddi şəkildə ionlaşdıra, dərhal və gecikmiş zərər törədə bilər.

Radiasiya xəstəlikləri və təsirləri

Radiasiyaya qısa müddətdə yüksək dozada məruz qalmaq kəskin radiasiya sindromu (ARS) yaradır. Bu, qusma, iştahsızlıq, baş ağrısı, qarın ağrısı, ishal kimi ilkin əlamətlərlə başlayır. Ağır dozada radiasiya bədəndəki sürətli bölünən hüceyrələri, əsasən sümük iliyini və həzm sistemini sıradan çıxarır. Nəticədə ağ qan hüceyrələri (leykositlər) azalır, orqanizmin qoruyucu sistemi çökmüş olur. Bu da infeksiya riskini artırır, daxili qanaxmalara və çoxsaylı orqan çatışmazlığına səbəb ola bilər. Bu mərhələdə dəri qızarır, tüklər tökülür, radiasiya yanığı əmələ gəlir; 1 Sievert (beynəlxalq vahidlər sistemində (BVS) ionlaşdırıcı şüalanmanın ekvivalent dozasını ölçmək üçün istifadə olunan törəmə vahiddir) (\~1000 mSv) səviyyəsində radiasiya tutması artıq kəskin radiasiya sindromu üçün limit hesab olunur. 10 Sievert (1000 R) və daha çox dozalar isə çox qısa müddətdə ölümlə nəticələnə bilər.

Uzunmüddətli az dozada radiasiya təsiri isə zaman keçdikcə xərçəng və digər xəstəliklər şəklində özünü göstərə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, hətta 50–100 mSv arası nisbətən aşağı dozalı məruz qalma belə sonradan xərçəng riskini artırır. Radiasiya insan bədənində ən çox qan xərçəngləri və qalxanvari vəz xərçəngi yaratmaqla bağlıdır. Xüsusilə uşaqlarda radiasiya qalxanvari vəzi hüceyrələrini daha çox tutur və uşaqlarda qəza sonrası qalxanvari vəz xərçəngi hallarının sayı kəskin artıb. Radiasiyaya məruz qalanlarda döş, ağciyər, bağırsaq, sümükdə xərçənglər də müşahidə olunub. Bundan başqa radiasiyanın uzunmüddətli təsirləri arasında gözlərdə katarakta (görmə bulanığı) və hormonal vəzlərdə düyünləşmə riski də var. Xülasə, radiasiyanın xəstəliklər spektri kimya qədər genişdir: qan dövranı sisteminə (leykemiya, limfoma), daxili orqanlara (mədə-bağırsaq, döş, ağciyər və s. xərçənglər), sinir sisteminə və gözlərə təsiri nəzərə alınmalıdır.

Nüvə partlayışı və radiasiyanın yayılması

Nüvə partlayışı baş verdikdə, partlayışın növündən (hava və ya yer səviyyəsində), həcmi (kiloton/megaton) və hava şəraitindən asılı olaraq radiasiya geniş ərazilərə yayılır. Ani detonasiya zamanı yüksək enerjili gama və neytron radiasiyası partlayış mərkəzindən təxminən bir neçə yüz metr radiusda ölümcül dərəcədə güclüdür; bu, insan orqanizminə dərhal təsir edir. Qısa müddətli istilik və zərbə dalğası isə yaxın ətrafda yanma və struktur dağıntısı yaradır. Məsələn, planlaşdırılmış məlumatlara görə 10 kilotonlu (KT) nüvə partlayışında həddən artıq dağıdıcı zona mərkəzdən \~0.8 km (0.5 mil) uzaqlıqda, orta dağıdıcı zona \~1.6 km (1 mil) radiusda, işıq zərər zonası isə təxminən 4.8 km (3 mil) uzaqlıqdadır. Aşağı radiasiya dozalarda isə dağıntılar nisbətən az olsa da, uçan şüşələrin qırılması kimi yan təsirlər daha geniş (bir neçə on kilometrə) yayıla bilər.

Partlayışdan sonra yaranan radioaktiv bulud külək istiqamətində böyük məsafələrə hərəkət edir və yerdəki çöküntü (fallout) vasitəsilə radiasiya yayılır. Bu proses çox təhlükəlidir, çünki radioaktiv hissəciklər nəfəs yolu və qida ilə orqanizmə daxil ola, uzun müddət ərzində daxili radiasiya mənbəyi rolunu oynaya bilər. Məsələn, hesablamalara görə yer səviyyəsində partlayış edən 1 meqatonlu nüvə bombası külək istiqamətində 60–80 kilometr uzunluğunda “radiasiya şüası” yarada bilər və 32–40 km arası məsafədə insanlar üçün qəfil radioaktiv doza təhlükəli sayılır. 20–25 mil (32–40 km) aralıqda açıq havada qalan adam 600 rad (partlayışdan 1 saat sonra radiasiya) səviyyəsində dözümsüz radiasiya dozası ala bilər, yəni çox az müddət ərzində ölər; 40–45 mil (\~64–72 km) aralığında isə həmin partlayışdan sonra 3 saat ərzində müvəqqəti sığınacaq tapmazsa təhlükəlidir.

Tarixi nümunələr bu təsviri rəqəmləri təsdiq edir. Məsələn, 1986-cı ildə Çernobıldakı nüvə qəzası zamanı partlayışdan sonra yayılan radionuklidlar 500 km-dən də çox məsafəyə yayılaraq Belarus, Rusiya və Ukrayna ərazisində 150 min kvadrat kilometr sahəni çirkləndirmişdir. Fukuşima (Yaponiya) faciəsində isə əsas radioaktiv bulud 30–35 km ərazini çirkləndirərək həmin zonada 15 minə yaxın insanın evakuasiyasına səbəb olmuşdur. Partlayış xaricində də nüvə sınaqlarından qalan radiasiya karbon tullantıları formasında Qlobusa yayılaraq hətta Mariana çökəkliyi dərinliklərində belə aşkar edilmişdir. Bu misallar göstərir ki, nüvə partlayışı çox geniş ərazilərə təsir edə bilər: lokallaşmış düşmən partlayışından belə külək və hava cərəyanları vasitəsilə radiasiya onlarla – yüzlərlə kilometr genişliyində yayılır.

Radiasiyadan qorunma yolları

Radiasiyadan qorunma üç əsas qaydaya əsaslanır: vaxt, məsafə və sığınacaq (shielding). Yəni radiasiya mənbəyinə mümkün qədər az vaxt sərf edin, ondan mümkün qədər uzaq durun və aranızda qalın (beton, torpaq, metal divarlar) qoyun. Fövqəladə hal vəziyyətində ilk addım sığınacaq axtarmaqdır. Rəsmi təlimatlara görə, xəbərdarlıq olunduqda dərhal ən yaxın möhkəm tikilidə – xüsusilə zirzəmiyə və ya binanın daxili dəhlizlərinə – daxil olmaq lazımdır. Binanın içərisinə keçdikdə pəncərələri, qapıları bağlayın, kənardan hava gətirən kondisionerləri və ventilyatorları söndürün, mümkün qədər “içəri, içəri” prinsipinə əməl edin. Dəmir-beton hündürmərtəbəli binaların aşağı mərtəbələri radiasiyadan daha çox qoruyur. Açıq məkana qalmaq yuxarıda qeyd olunan tədbirlərdən daha təhlükəlidir.

Nüvə partlayışı zamanı ərazidəki insanlar üçün ümumiyyətlə 10–15 dəqiqə ərzində əlavə partlayış təhlükəsi olmasa belə radiasiya “çöküntüsü” (fallout) gəlməyə başlayacaq. Bu müddətdə ən yaxşısı sığınacaq tapıb orada qala bilməkdir. Rəsmi qaynaqlar evakuasiya tələb edərsə, göstərişlərə uyğun hərəkət etmək, təcili olaraq etibarlı yerdən çölə çıxmamaq lazımdır. Evakuasiya göstərişi verilmədiyi halda səbirlə və planlı şəkildə hərəkət etmək önəmlidir.

Ehtiyat tədbirləri: Çirklənmə ehtimalı olduqda, dərhal əyninizdəki çirkli paltarları çıxarıb peşəkar tibbi yardım gözləyənlər üçün xüsusi paketə (plastik torba) qoyun. Çıxardığınız paltarı sığınacaqdan kənar, qapalı yerdə saxlayın. Bədəninizdə qalmış radioaktiv hissəcikləri yumşaq sabun və kifayət qədər su ilə yuyun. Bu, bədəninizdən 90%-ə qədər radioaktiv tozu təmizləməyə kömək edəcək. Üzünüzü, əllərinizi və açıq dəri sahələrini xüsusilə diqqətlə yumaq lazımdır. Bütün bu əməliyyatları quru şəkildə (quru salfet, qurudulmuş dəsmal və s.) aparmaq da mümkündür. Suda spirt və ya başqa kimyəvi dezinfeksiyaedici istifadə etməyin – sadəcə su və sabun kifayətdir.

Partlayış bölgəsində radiasiya miqdarı kritik olduğunda, hökumət qalxanvari vəziyə düşən radioaktiv yodu bloklamaq üçün Kalium Yodid (KI) həbləri paylaya bilər. Kalium yodid rəqibsiz bir strategiyadır: o, qalxanvari vəzidəki normal (stabil) yod ilə radioaktiv yod üçün yarışır. Beləliklə, radioaktiv yodun bir hissəsi udulmaqdan əvvəl bloklanmış olur. Lakin KI tabletini yalnız rəsmi orqanlar göstəriş verdikdə qəbul edin – tələsib təlaşa düşərək səhv etsəniz, bu, radiasiyanın özündən daha təhlükəlidir.

Ehtiyat çantası hazırlayın: uzunömürlü işıqsız radio, əlavə batareya, su və quru ərzaq, tibbi ləvazimat, sıxışan paltar, nəcislər üçün torba və xəbərdarlıqları almaq üçün mobil cihaz da kömək edər. Hər halda, radioaktiv radiasiya qəzasından qorunmaq üçün zaman, məsafə və qalxanlıq qanunlarını əsas götürmək, sığınacaqda qalıb rəsmi məlumatları (radio, televiziya, təcili bildirişlər) izləmək ən səmərəli müdafiədir.

Radiasiyanın zərərli təsirləri (kəskin radiasiya xəstəliyi və xərçəng kimi gecikmiş fəsadlar) ağırdır, ancaq baş verə biləcək nüvə faciəsindən sağ çıxmaq üçün əvvəlcədən məlumatlı olmaq və mühafizə tədbirlərini bilmək həyati əhəmiyyət kəsb edir. Elmi mənbələrə əsasən, təhlükə anında daxili sığınacaq tapmaq, evakuasiya göstərişlərinə əməl etmək, vaxtı azaldıb məsafəni artırmaq (qalxanlıqdan istifadə etmək) radiasiyanın zərərli təsirini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Radiasiyaya qarşı hazırlıqlı olmaq və ehtiyatlı davranmaq xilasına səbəb ola bilər.