Təbrizin “Traxtor”u – Cənubdakı milli simvolumuz

İranın ən məşhur futbol komandalarından biri olan Təbrizin “Traktor” futbol klubu (yerli tələffüzlə “Traxtor”, “Traxtur”) 1970-ci ildə Təbrizdəki Traktor İstehsalat Birliyinin nəzdində yaradılıb. Adını məhz bu zavoddan alan klub ölkənin ən köhnə futbol kollektivlərindən sayılır və hazırda İranın yüksək liqası olan Fars körfəzi Pro Liqasında çıxış edən 16 klubdan biridir. “Traktor” ənənəvi olaraq ev oyunlarını 70 min tamaşaçı tutumuna malik Səhənd Stadionunda keçirir və formalarının qırmızı-ağ rənglərinə görə “Qırmızılar” və ya “Qırmızı Qurdlar” ləqəbi ilə tanınır.

Komanda hələ İran çempionu olmasa da (dəfələrlə medal qazansa da), iki dəfə ölkə kubokunun – Hazfi Kubokunun qalibi olmağa müvəffəq olub (2013–2014 və 2019–2020 mövsümlərində). 

2025-ci ilin yaz mövsümündə “Traktor” yenidən çempionluq uğrunda mübarizə aparır və turnir cədvəlinə liderlik edir ki, bu da illərdir həsrətdə qalan titul ümidlərini canlandırıb.

Türk Kimliyinin Təmsilçisi Olan Klub

“Traktor” təkcə idman kollektivindən ibarət deyil – o, İranda yaşayan milyonlarla Azərbaycan türkü üçün milli kimliyin rəmzinə çevrilib. Təbriz şəhəri başda olmaqla, İranın bütün Türk bölgələrində bu komandanın geniş azarkeş bazası formalaşıb. Klub rəsmilərinin sözlərinə görə, hələ 2010-cu ildə “Traktor”un rəsmi fan-klub üzvlərinin sayı 482 minə çatırdı. Hətta yaxın günlərdə Təbrizdə “Traktor”–“İstiqlal” oyunu zamanı stadionun rəsmi tutumunu xeyli aşan – təxminən 120 min tamaşaçı qeydə alınıb və bu xəbər dünya mediasında əks-səda doğurub. 

Azarkeşlər sevimli komandalarına öz ləhcələrində “Traxtur” deyə müraciət edirlər. Rəngarəng tribunalarda tez-tez Azərbaycan bayrağını, milli rəngləri görmək mümkündür. “Traktor” klubu İranda yaşayan Azərbaycan türklərinin yalnız idman sahəsində deyil, ümumiyyətlə kimlik mübarizəsinin simvollarından birinə çevrilib.

Bu mənada “Traktor” çox vaxt İspaniyada katalanların “Barselona” klubuna bənzədilir. Necə ki, Kataloniya sakinləri “Barselona”nı öz dil və mədəni kimliklərinin təcəssümü hesab edirlər, İran Azərbaycanının türkləri də “Traktor”u öz varlıqlarının bir parçası kimi görürlər. Bakıdan olan siyasi şərhçi Nazim Cəfərsoyun sözlərinə görə, İranda siyasi platformaların məhdudluğunu nəzərə alsaq, futbol burada daha geniş missiya daşımağa başlayıb – “Traktor”un azarkeşləri onları narahat edən milli-mədəni məsələlərə klub vasitəsilə münasibət bildirirlər. Hətta bəzi azarkeşlər “Traktor”un önünün kəsildiyi fikrindədir: son illər komanda bir neçə dəfə çempionluğa çox yaxınlaşsa da, sanki süni əngəllərlə üzləşir.

Məsələn, 2015-ci ilin qalmaqallı son turunda “Traktor” çempionluq astanasında olarkən tribunada yayılan yalan məlumatlar üzündən vaxtından əvvəl sevinib, sonda isə qızıl medalı əldən verib. Yerli medianın yazdığına görə, həmin oyunda hökumət nümayəndələri stadiona yanlış xəbər ötürərək “Traktor”un rəqibinin xal itirdiyini bildirmiş, nəticədə təbrizlilər heç-heçə nəticəyə razılaşıblar. Oyun bitincə həqiqət üzə çıxıb və çoxları bunu Araz News saytının ifadəsi ilə, “Azərbaycan komandasının qələbəsinin qarşısını almaq üçün siyasi müdaxilə” kimi qiymətləndirdi. Bu kimi hadisələr “Traktor”u sıradan bir klubdan daha artıq, bir milli dava məsələsinə çevirib.

Stadiondakı Milli Şüarlar və Etirazlar

“Traktor”un azarkeşləri sadəcə futbol həvəskarı olmaqla kifayətlənməyib, stadionları adətən öz mədəni-siyasi tələblərini ifadə etdikləri tribunaya çevirirlər. Təbrizdə və ya səfər oyunlarında on minlərlə azarkeş hər dəfə yalnız komandalarına dəstək vermir, eyni zamanda İran Azərbaycanının dil, hüquq və sosial problemlərinə dair şüarlar səsləndirirlər. Bu şüarlar arasında ən çox eşidilənlərdən biri “Haray haray, mən türkəm!” kəlməsidir – minlərlə insanın birlikdə “Mən türkəm!” deyə hayqırması tribunaları lərzəyə gətirir. Azarkeşlər tez-tez “Azərbaycan var olsun, istəməyən kor olsunb kimi ifadələrlə öz milli qürurlarını ortaya qoyurlar.

Xüsusilə son onilliklərdə “Traktor”un oyunları zamanı ana dilində təhsil və özünüidarə tələbləri də ucadan səslənməyə başlayıb. Məsələn, 2023-cü ilin avqustunda Təbrizdə “Traktor”–“Əl-Şarcə” (BƏƏ) oyunu zamanı azarkeşlər “Azadlıq, ədalət, milli hökumət!”, “Türk dilində mədrəsə – olmalıdır hər kəsə!” (Türk dilində məktəb hər kəs üçün olmalıdır) kimi şüarlar səsləndirdilər. Həmin matçda tribunalardan yüksələn “Urmu gölü can verir, Məclis onun qətlinə fərman verir!” sədaları da diqqət çəkdi – bu, qurumaqda olan Urmiya gölünün xilası üçün azarkeşlərin illərdir dilə gətirdiyi şüardır.

Ümumiyyətlə, Urmiya gölünün vəziyyəti “Traktor” azarkeşlərinin ən çox önəm verdiyi mövzulardandır. Hələ 2010-cu ildə komandanın bir ev oyununda stadionda “Urmu gölü səslənir, susuzam, haray, haray!” deyə etiraz nidaları ucalmışdı. Bu aksiya rəmzi bir hərəkata çevrildi: yüzlərlə azarkeş toplaşıb Urmiya gölünün üzərindəki körpüdən quruyan gölə rəmzi olaraq qablarla su tökdü. Növbəti il – 2011-ci ildə – İran parlamentinin Urmiya gölü ilə bağlı təcili suvarma layihəsini rədd etməsi isə genişmiqyaslı etirazlara yol açdı. 2011 avqustunda Təbriz stadionunda keçirilən bir derbi matçında 50 mindən çox “Traktor” havadarı “Urmu gölü can verir, Məclis onun qətlinə fərman verir!” şüarı ilə hökumətə etiraz etdi. Bu aksiyalardan sonra Təbriz və Urmiya şəhərləri başda olmaqla, bütün Cənubi Azərbaycanda çevik etiraz dalğası başlandı.

Bundan başqa, azarkeşlər ölkə gündəmindəki müxtəlif hadisələrə də laqeyd qalmırlar. Məsələn, 2012-ci ilin qışında Tehranda “Traktor” – “Perspolis” oyunu zamanı azarkeşlər Şərqi Azərbaycanda baş vermiş zəlzələnin fəsadlarına diqqət çəkmək üçün soyuq havaya baxmayaraq köynəklərini çıxarıb oyunu yarıçılpaq izlədilər. Bu addım hökumətin zəlzələ qurbanlarına laqeyd münasibətinə etiraz xarakteri daşıyırdı. Stadionda on minlərin qarşısında reallaşan bu cür etirazlar İranda nadir hadisələrdəndir və “Traktor” azarkeşlərinin cəsarətini nümayiş etdirir. 

“Traktor” İkinci Vətən Müharibəsi dövründə

2020-ci ildə Qarabağ müharibəsi zamanı Güney Azərbaycanda keçirilən dəstək aksiyalarında da “Traktor” tərəfdarları fəal iştirak edərək “Qarabağ bizimdir, bizim qalacaq!” kimi şüarlar səsləndiriblər. Beləliklə, “Traktor”un azarkeş toplumu zaman-zaman öz milli həmrəyliklərini göstərmiş, stadion daxilində və xaricində milli məsələlərdə birgə hərəkət etmə bacarığını ortaya qoymuşdur.

Senzura, Təzyiqlər və Rəsmilərin Reaksiyası

İran hakimiyyəti üçün “Traktor” azarkeşlərinin bu fəallığı, təbii ki, həssas mövzudur. Milli kimlik tələblərinin stadionlarda açıq ifadə edilməsi təhlükəsizlik orqanlarının ciddi nəzarətinə səbəb olur. Hökumət rəsmiləri bu cür şüarları bəzən “ayrımçılıq” meyli kimi qiymətləndirir və azarkeşlərə qarşı siyasi-hüquqi təzyiqlər tətbiq olunur. Məsələn, elə 2023-cü il avqustunda Urmiya gölünün qurumasına diqqət çəkən rəmzlərlə stadiona girməyə çalışan iki “Traktor” azarkeşi girişdəcə saxlanıldı. Onlardan biri – Məhəmmədrza Məhərrəmi – üzərində “Urmu gölü” ilə bağlı simvolik işarələr olduğu üçün naməlum istiqamətə aparıldı, digəri Ümid Mustafazadə isə həbs olunub Təbriz Mərkəzi Həbsxanasına göndərildi. Həmin oyunda siyasi şüarlar səsləndirən yüzlərlə azarkeş təhlükəsizlik kameralarının müşahidəsi altında idi. Yerli hüquq müdafiə təşkilatlarının məlumatına əsasən, Urmiya məsələsinə dair kampaniyalarda iştirak etmək istəyən 100-dən çox “Traktor” azarkeşi hazırda belə həbsdədir. Bu rəqəm, azarkeş hərəkatının hakimiyyət tərəfindən nə dərəcədə təhlükə kimi görüldüyünü göstərir.

Rəsmilər tez-tez stadionlarda səslənən şüarları boğmağa çalışırlar. İranın dövlət televiziyası oyunlar zamanı tribuna səslərini zaman-zaman kəsir, xüsusən azarkeşlərin kütləvi şəkildə “Türk” kəlməsini qışqırdığı anlarda səsi azaltmaq praktikasına əl atıldığı bildirilir (bu, azarkeşlərin yaxşı bildiyi bir “senzura oyunudur”). Bəzən də stadionlarda əlavə təhlükəsizlik qüvvələri yerləşdirilir, şüar plakatları və bayraqlar yoxlanılır. Amerikanın Səsi xəbər verir ki, 2023-cü ildə həmin o Təbriz-Əl-Şarcə matçında ilk dəfə qadın azarkeşlərin məhdud sayda stadiona buraxılmasına icazə verilsə də, bir çox qadın yenə də içəri alınmadı. Bu da onu göstərir ki, hətta qadınların stadionda iştirakı məsələsi belə siyasi nəzarət altındadır – xüsusilə “Traktor”un oyunlarında mümkün etirazların qarşısını almaq üçün. 

Ümumilikdə, “Traktor”un tribunaları İran təhlükəsizlik orqanlarının daim diqqət mərkəzindədir və azarkeşlər arasında tanınmış milli-mədəni fəallar tez-tez oyunlar ərəfəsində ya xəbərdarlıq almaqda, ya da müvəqqəti saxlanılmaqda davam edir. Buna baxmayaraq, bütün bu senzura və basqılar azarkeş ruhunu sındıra bilməyib – tribunalar yenə dolur, qırmızı rəngli bayraqlar dalğalanır və Türk dilində şüarlar səslənməyə davam edir.

Mübarizənin Davamı və Klubun Simvolik Əhəmiyyəti

Heç təsadüfi deyil ki, “Traktor”un bayraqları və atributları artıq stadiondan kənarda da görünməyə başlayıb. Təbrizdə gənclər “Traktor” loqolu köynəklər geyinməkdə bir növ siyasi mesaj daşıdıqlarını bilirlər. Cəmiyyətdə “Traktor” mövzusu açıldıqda yalnız idmandan deyil, həm də dil haqlarından, mədəniyyət azadlığından söhbət getdiyi başa düşülür. Bu komandaya sevgisi olan insanların bir-birinə “bizim Traxtor” deməsi onları ortaq dəyər ətrafında birləşdirir. Beləliklə, “Traktor” klubu illər ərzində regional kimlik və azadlıq mübarizəsinin simvoluna çevrilib. Onun uğurları meydanda olsun, ya olmasın, əsas uğuru cəmiyyətdə yaratdığı oyandırma effekti və milli birlikdir. Bir çoxları üçün “Traktor”un hər oyunu kiçik bir bayram, hər qələbəsi isə milli qürur məsələsidir.

Bu gün Təbrizin stadionunda dalğalanan qırmızı bayraqlar altında toplanan minlərlə azarkeş göstərir ki, Azərbaycan kimliyi İranda yaşayır və yaşadılır. “Traktor”un meydanda keçirdiyi hər 90 dəqiqə, əslində, tribunadakı insanların illərdir verdiyi mübarizənin bir parçasıdır. İstər göl qurumasına etiraz edən gənc olsun, istər ana dilində məktəb arzulayan valideyn – hamısı öz səsini “Traktor”un səsiylə birləşdirir. Bu komanda uğrunda yaşanan hər həyəcan, hər göz yaşı və hər gülüş Cənubi Azərbaycanda milli ruhun sönmədiyinə bir sübutdur. “Traktor” – futboldan daha artıq bir anlam daşıyan klubdur və onun hekayəsi İran Azərbaycanlılarının bitməyən azadlıq və kimlik mübarizəsinin hekayəsidir.