Yuxudan vaxtsız ayılıb yenidən yata bilməyənlərin DİQQƏTİNƏ

Yuxusuzluq, yuxu pozulmaları son zamanlar ən çox rast gəlinən problemlərdən biridir. Yuxuya getməniz çətinləşir və ya çox erkən oyanaraq yenidən yuxuya gedə bilmirsinizsə, demək artıq bir yuxu xəstəliyiniz vardır. 

Lent.az nevroloq Jalə Qarayevanın yuxusuzluq problemləri ilə bağlı fikirlərini sizə çatdırır: 

“Yuxunu tam almayıb oyandıqdan sonra özünü çox əzgin və yorğun hiss edəcəkdir. Bu çox önəmli bir problemdir. Çünki yuxusuzluq yalnız enerji səviyyənizə və əhvalınıza deyil, həmçinin sağlamlığınıza, işinizə və həyat keyfiyyətinizə də ciddi təsir edib, iş keyfiyyətinizi azalda bilər.
Yuxunun müddəti hər kəsdə fərqli olur, ancaq böyüklərin əksəriyyəti gecə yeddi-səkkiz saatlıq bir yuxuya ehtiyac duyurlar. Ümumiyyətlə, yuxusuzluq stressin və ya baş vermiş travmatik bir hadisənin nəticəsidir. Ancaq bəzi insanlarda bir ay və ya daha çox davam edən uzunmüddətli (xroniki) yuxusuzluq halları da görülə bilər. Bu əsas problem ola bilməklə yanaşı, digər tibbi şərtlər və ya dərmanlarla da əlaqəli ola bilir”.

Nevroloq Jalə Qarayeva bildirir ki, heç də yuxusuz gecələrə dözmək lazım deyil. Gündəlik vərdişlərinizdəki sadə dəyişikliklər çox zaman yuxusuzluq problemi üçün ideal yardımçı ola bilər. Ancaq bu şikayətlər heç bir halda sizdən “əl çəkmirsə”, yaxşı olar ki, həkiminizə müraciət edəsiniz.

Yuxusuzluq simptomları aşağıdakılardır:

- Gecələr yuxuya getməkdə çətinlik;
- Gecə yuxudan oyanmaq;
- Erkən yuxudan oyanmaq;
- Gecə yuxusundan sonra yaxşı istirahət etmiş olmamaq;
- Gündüz yorğunluq və ya yuxululuq;
- Qıcıqlanma, depressiya və ya narahatlıq;
- Diqqəti cəmləməkdə çətinlik, tapşırıqlara diqqət yetirə bilməmək və ya yadda saxlaya bilməmə;
- Artan səhvlər və ya qəzalar;
- Davam edən yuxu narahatlığı və s.

Bəs yuxu pozulmaları olan xəstələr nə zaman həkimə müraciət etməlidirlər?

Nevroloq Jalə Qarayeva bildirib ki, yuxusuzluq gün ərzində işləməyinizi çətinləşdirirsə, yuxu probleminizin səbəbini aydınlaşdırmaq və bunun necə müalicə olunacağını müəyyənləşdirmək üçün mütləq həkiminizə müraciət etməlisiniz. Doktorunuz sizdə yuxu pozğunluğunun ola biləcəyini düşünərsə, sizi xüsusi test üçün bir yuxu mərkəzinə yönləndirə bilər ki, bundan da qətiyyən qorxmağa səbəb yoxdur.

Həkim yuxusuzluq və səbəbləri barədə də danışıb:

- Xroniki yuxusuzluq, ümumiyyətlə stress, həyat hadisələri və ya yuxunu pozan vərdişlərin nəticəsidir. Problemi yaradan əsas səbəbi müalicə etmək yuxusuzluğu aradan qaldıra bilər. Ancaq onu da qeyd edək ki, bəzən bu hal illərlə belə davam edə bilir.

Xroniki yuxusuzluğun ümumi səbəblərinə aşağıdakılar daxildir:

Stressli iş: Məktəb, sağlamlıq, maliyyə və ya ailə ilə bağlı narahatlıqlar gecə saatlarında beyninizi aktiv saxlaya bilər ki, bu da yuxunu çətinləşdirə bilən səbəblərdəndir.

Stressli həyat hadisələri və ya travma: Yaxın bir insanın ölümü və ya xəstəliyi, boşanma və ya iş itkisi kimi hadisələr də yuxusuzluğa səbəb ola bilər.

Səyahət və ya iş qrafiki: Sirkadiyalı ritmləriniz yuxu oyanışı, maddələr mübadiləsi və bədən istiliyi kimi şeyləri rəhbər tutaraq daxili bir saat rolunu oynayır. Vücudunuzun sirkadiyalı ritmlərini pozmaq yuxusuzluğa səbəb ola bilər. Səbəblərə çox vaxt fərqli saat qurşaqları arasında səyahət, gecə və ya erkən saatlarda növbədə işləmək və ya tez-tez dəyişən növbələrin olması daxildir.

Zəif yuxu vərdişləri: Zəif yuxu vərdişləri arasında nizamsız bir yataq cədvəli, boşluqlar, yatmazdan əvvəl stimullaşdırıcı fəaliyyətlər, narahat bir yuxu mühiti və yataqda işlərinizlə məşğul olmaq, yemək yemək və ya televizor izləmək daxildir. Yatmazdan əvvəl istifadə olunan kompyuterlər, televizorlar, video oyunlar, smartfonlar və ya digər ekranlar yuxu dövrünüzə müdaxilə edə bilər.

Axşam çox gec yemək yemək: Yatmazdan əvvəl yüngül qəlyanaltı qəbul etmək yaxşıdır, ancaq çox yemək yatarkən fiziki cəhətdən narahat olmağınıza səbəb ola bilər. Bir çox insan yemək yedikdən sonra ürək yanması, mədədən turşuluq və qidanın axması ilə qarşılaşır.

Xroniki yuxusuzluq tibbi şərtlər və ya müəyyən dərmanların istifadəsi ilə də əlaqələndirilə bilər. Tibbi vəziyyəti müalicə etmək yuxunu yaxşılaşdıra bilir, ancaq tibbi vəziyyət yaxşılaşdıqdan sonra da yuxusuzluq davam edə bilər.

Yuxusuzluğun əlavə ümumi səbəblərinə isə aşağıdakılar daxildir:

Psixi sağlamlıq pozğunluqları: Travma sonrası stress pozğunluğu kimi narahatlıq yuxunuzu pozar. Çox erkən oyanmaq depressiyanın əlaməti kimi hesab oluna bilər. Yuxusuzluq tez-tez digər psixi sağlamlıq pozğunluqları ilə əlaqəli baş verir.

Dərmanlar: Bir çox dərmanlar – müəyyən antidepresantlar, astma və ya qan təzyiqi üçün istifadə olunan dərmanlar yuxuya müdaxilə edə bilər. Bəzi dərmanların tərkibində isə, məsələn bir sıra ağrıkəsici dərmanlar, allergiya və soyuqdəymə dərmanları və çəkisalıcı məhsullar arasında kofein və yuxu poza biləcək digər stimulantlar ola bilir.

Tibbi şərait: Yuxusuzluqla əlaqələndirilə biləcək xəstəliklərə misal olaraq xroniki ağrı, xərçəng, şəkərli diabet, ürək xəstəliyi, astma, mədə-bağırsaq reflüks xəstəliyi (GERD), həddindən artıq tiroid hormonlarında yüksəliş, Parkinson xəstəliyi və Alzheimer xəstəliyi aiddir.

Yuxu ilə əlaqəli pozğunluqlar: Yuxu apnesi, gecə boyu ardıcıl olaraq nəfəsinizi kəsmək yuxusuzluğa səbəb olur. Narahat ayaqlar sindromu ayaqlarda xoşagəlməz hislərə qarşısıalınmaz bir qaşınmaya səbəb ola bilir ki, bu da yuxuya getməyinizə mane ola bilər.

Kofein, nikotin və spirt: Qəhvə, çay, kola və digər kofeinli içkilər stimullaşdırıcı effektə malikdirlər. Günortadan sonra və ya axşam onları içmək gecə yatmamağınıza maneə törədə bilər. Tütün məhsullarındakı nikotin yuxuya mane ola biləcək başqa bir stimullaşdırıcı maddədir. Alkol isə yuxuya getməyinizə kömək edə bilər, lakin yuxunun daha dərin mərhələlərinə maneə törədərək və sizin tez-tez gecənin ortasında oyanmağınıza səbəb olacaqdır.

Yuxu problemləri və yaşlanma

Yaşla əlaqəli olan yuxusuzluğa daha çox rast gəlinir. Əgər siz yaşlı nəslin nümayəndələrindən yuxuları haqda maraqlansanız, çox gümanki aşağıdakı kimi cavablar alacaqsınız:

Yuxu rejimində dəyişikliklər: Yuxu yaşlandıqca çox vaxt rahatlaşmır, buna görə səs-küy və ya ətrafınızdakı digər dəyişikliklər sizi daha çox oyadır. Yaşla bağlı daxili saatınız tez-tez inkişaf edir, buna görə də axşam daha tez yorulursunuz və səhər tezdən oyanırsınız. Ancaq yaşlı insanlar ümumiyyətlə hələ də gənclərdəki kimi eyni miqdarda yuxuya ehtiyac duymaqdadırlar.

Fəaliyyətdəki dəyişikliklər: Fiziki və ya ictimai cəhətdən daha az iş görə bilərsiniz. Fəaliyyətinizin olmaması yaxşı bir gecənin yuxusuna müdaxilə edə bilər. Ancaq onu da qeyd edək ki, nə qədər aktiv olsanız, gecə yuxusuna müdaxilə edə biləcək gündəlik bir bəslənmə ehtimalı daha çoxdur.

Sağlamlıqdakı dəyişikliklər: Artrit və ya bel problemləri, depressiya və ya narahatlıq kimi xəstəliklər, xroniki ağrı yuxuya mane ola bilər. Gecələr sidik ehtiyacını artıran xəstəliklər, prostat və ya sidik kisəsi problemi də yuxu düzəninizi poza bilər. Yuxu apneası və narahat ayaqlar sindromu da daha çox yaşlı nəsildə rast gəlinir.

Çox sayda dərman qəbulu: Yaşlı insanlar adətən gənclərdən daha çox dərmandan istifadə edirlər ki, bu da dərmanlarla əlaqəli yuxusuzluq şansını artırır.

Uşaqlarda və yeniyetmələrdə yuxusuzluq

Yuxu problemləri uşaqlar və yeniyetmələr üçün də narahatlıq yaradacaq problemlərdəndir. Ancaq bəzi uşaqlar, yeniyetmələr sadəcə yatmaqda çətinlik çəkirlər və ya normal bir yatağa müqavimət göstərirlər. Çünki yuxu saatları daha çox gecikir. Daha sonra yatağa getmək və səhər daha çox yatmaq istəyirlər.

Təxminən hər kəsin təsadüfi yuxusuz bir gecəsi var. Ancaq aşağıdakı hallarda yuxusuzluq riskiniz daha çoxdur:

Siz qadınsınızsa: Qadınlarda menstruasiya dövründə və menopauzada hormonal dəyişikliklər yuxusuzluğun yaranmasında rol oynaya bilər. Menopoz zamanı gecə tərləmələri və isti vannalar tez-tez yuxunu pozur. Yuxusuzluq hamiləlik dönəmində də ən çox baş verən hallardandır.

60 yaşdan yuxarısınızsa: Yuxu rejimində və sağlamlığınızdakı dəyişikliklər səbəbiylə yuxusuzluq yaşla əlaqəli olaraq artır.

Daimi cədvəliniz yoxdursa: Məsələn, iş yerində və ya səyahətdə növbələrin dəyişdirilməsi yuxu oyanışınızı poza bilər.

Yuxusuzluğun fəsadları

Yuxu sağlam bir pəhriz və nizamlı fiziki fəaliyyət kimi sağlamlığınız üçün çox vacibdir. Yuxu itkisinin səbəbi nə olursa olsun, yuxusuzluq həm zehni, həm də fiziki cəhətdən sizə təsir edə bilər. Yuxusuzluq problemi olan insanlar yaxşı yatmış insanlarla müqayisədə daha aşağı həyat keyfiyyətinin olduğunu bildirirlər.

Yuxusuzluğun yarada biləcəyi fəsadlar:

İşdə və ya məktəbdə aşağı performans;

Avtomobil sürərkən yavaş reaksiya müddəti və qəza riski;

Depressiya, narahatlıq pozğunluğu və ya maddə asılılığı kimi psixi sağlamlıq pozğunluqları;

Yüksək qan təzyiqi və ürək xəstəliyi kimi uzun müddətli xəstəliklərin və ya şərtlərin artması riski və şiddəti.

Jalə Qarayeva bildirib ki, yuxusuzluğun qarşısının alınması üçün ilkin olaraq bunları etmək olar. Ancaq daha dəqiq müayinə və müalicə üçün həkimə müraciət etmək vacibdir.

Yuxusuzluq üçün nə etməli?

Yaxşı yuxu vərdişləri yuxusuzluğun qarşısını almağa və sağlam yuxuya kömək edə bilər;

Həftə sonları da daxil olmaqla yatmağınız və oyanma vaxtınızı hər gün eyni tutun;

Fəal olun – müntəzəm fəaliyyət gecə yuxusunun yaxşı olmasına kömək edir;

Qəbul etdiyiniz dərmanların yuxusuzluq yaratma ehtimalını araşdırın;

Boş vaxt keçirməkdən çəkinin və ya məhdudlaşdırın;

Kofein, alkoqoldan çəkinin və ya məhdudlaşdırın. Nikotin istifadə etməyin;

Yatmazdan əvvəl yemək və içkilərdən çəkinin;

İsti bir vanna qəbul etmək, oxumaq və ya yumşaq musiqi dinləmək kimi rahat yataq ritualları yaradın.