Folklor İnstitutunun nağıl biabirçılığı

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutunun çap etdiyi “Azərbaycan Folkloru Külliyatı”nın VI cildində “nağıl” adına ləhcə və söyüşlə, vulqar ifadələrlə zəngin “material” dərc olunub. Külliyyatın bu cildi “Nağıllar” adlanır. Küçə söyüşləri, normal mədəniyyəti olan insanın təkbaşına belə oxumağa çətinlik çəkdiyi bu bayağı, süjet xətti olmayan və heç bir maarifləndirici, tərbiyəvi xarakter daşımayan, əksinə vulqarizm “nümunəsi” olan “nağıl”ı kimin topladığını da bilən yoxdu.

Oxuculardan artıq kitabda nəşr olunub, yayılmış “nağılı” yaydığımız üçün bizi qınamamağı, sadəcə, reallığı göstərmək istədiyimizi anlayışla qarşılamalarını rica edirik.

lent.az

ARZUOLUNMAZ KÜRƏKƏN


Bu nağılı mən tam yiyif içəndə, kefimiz kökələndə danışıram.

Orda məclisdə çəkilirik bir qırağa, orda xayiş eliyillər da gülək, bir gülməli söhbət... Heylə yerdə belələri var, danışıram.

Bir kişi köçəri olur, tərəkəmə deyirik biz.

Elə bil ki, bu rayonun köçərisiylə, o biri rayonun köçərisi hamısı gedillər dağa.

Gedif gəlir, yolda tanışlaşıllar, dağda tanışlaşıllar. Sən hansı rayondansan, b...liyəm, mən hansı rayondanam, y...lıyam. Bu tanışlıxla əlaqədar olarax, b...linin qızını y...lı alır oğluna.

Nişan qoyullar. Nişan qoyulannan bir müddət keçir, dağdan enif gəlillər. İndi toy eliyəjəhlər. Bərk də diyir, şehləmişdi, qəşənh, göy otduğ idi, çəmənlik idi. Boş düz idi, əkin-zad yox idi. Bir-birisinə yaxın düşmüşdülər, araları elə bil, bir kilometr olardı. Alaçıxlar tikilif, səhərdi.

Axşam kişi fikkirəşir, ailəsinə diyir ki, o ailə bizə tay gələn deyil, səhvə yol vermişik. Bu qohumluğu pozmalıyıx. Elə eləmək lazımdır ki, taxsır bizdə olmasın, taxsır onnarda olsun. Onnar tərəfdən pozulsun, biz tərəfdən yox.

Səhər-səhər idi, diyir, sac asmışdı arvad, qızın anası, çörəh bişirəjəhdi. Nişannı oğlan gedir bunnara, şehləmişdi diyir. Arvad görür ki, gələcək kürəkəni gəlir. Keçir evə ki, döşəh gətirif salsın onun altına. O gəlincə bu sajın yanına çatıf şehli, göy otun üstünə oturur. Arvad əlində döşəh gəlir. – “Ay bala, ay bala, dur ayağa”. – “Nədi?” Deyir ki, ay bala, döşəh qoyum yer şehdi, qarnın ağrıyar. Deyir: “Ay rəhmətdiyin qızı, g…də döşəhdən qalın qıl var”. Arvad hirslənir. “Ə, bu mənnən qohum olmax isdiyir, bu belə biədəb danışır. Bu nə mərifətsiz adamdı, bunna qohum olmax olmaz”. Uje burda bünövrəsin qoydu, nə mərifətsiz adamdı, bunnan qohum olmax olmaz”. – “Ə, bunun böyüyü var, kiçiyi var, bu nə qanmaz adammış”. Arvad dilxor olur, bu yandan da peşman olur ki, qızı buna verdik. Bu hələ evlənməyif ağzına gələni danışır, mənim yanımda. Gedim böyüyünə deyim ağzına bir qapaz vursun da.

Gəlir, diyir, böyük qardaşı qoyunu yaymışdı, özü isə ağaca söykəf durmuşdu. Görür ki, arvad hirsdi-hirsdi, saj da ocağın üstündə tüsdü götürüf oranı, qoyuf gəlir. Çatır: “A bajı, noluf səhər-səhər, xeyirdimi? Deyir: “Ə, siz murdar adamlarsız, sizinlə mən gəlif qohum oluram. Nə mərifətsiz, qanacaxsız adamlarsız, ə!” Deyir: “Ay xala əməlli danış, u nə sözdü, bizi niyə təhqir eliyirsən?” Deyir?: “Təhqir olunmalı adamlarsız”. Deyir: “Nolub ey!” Deyir: “Ay bala, bu qanmazınızı qandırın”. – “Ay bajı, qanmazımız nağayrıf?” – “Nağayrajax ki?” Gəlir, yer göm-göy ot, şeh-su, gedirəm döşəh gətirəm altına qoymağa, döşəyi qəbul eləmir ki, neynirəm döşəyi, g…də döşəhdən qalın qıl var. Belə söz olar? Biz hələ qohum olmamışıx. Belə olsa, bizim qohumluğumuz tutmuyajax. “ Deyir: “Aaz, nə danışırsan sən, p…x yiyir. Dünən onun g…nü s..mişəm, onun g…də qıl nə gəzir?” Arvad hirsdənir ki, bunun böyüyü görə nə danışdı. Əli üzülür hər şeydən, diyir: “gedim atasına diyim, bulara heç olmasa qanacax, mərifət versin”.

Diyir, kişi at ilxısının böyründə duruf baxır. Arvad tumanıın balağıın alır əlinə, qaçır kişinin yanına. Kişi diyir ki, a bajı, özüü nə həlak edirsən, nədi, niyə gəlmisən? Deyir: “Ə, bajın ölsün sənin, mərifətsiz köpəyuşağı”. – “A bajı, əməlli danış, bizi niyə biabır eliyirsən?” Dərdin nədi?” Diyir: “dərdim nə olajax, ə? Oğlun gəlif, döşəh qoyuram, diyir g…də döşəhdən qalın qıl var, döşəyi götürmür” Gəlif böyüyünə deyirəm, böyüyü deyir, onun g…də qıl nə gəzir, onu belə-belə eləmişəm. Nətəər uşaxlardı bunnar? Bulara öyüd ver, nəsiyyət ver”. Deyir:” A bajı, Allah uların layağıın versin. Dağda dana s.. dim, hürkütdülər, dana s… mi qırmışdı” – deyəndə arvadın təpəsindən tüsdü çıxır. Ürəyində qəti qərar verir ki, qız vermək yoxdu da. Bular insan döyül.

Baxıf görür ki, alaçığın qabağında qızının gələcək qayınanası saj asır. Bular çölçülərdi da, gündəlik yuxa bişirillər. Arvad da baxırdı, diyir: “ Gərəsən, noluf?” Taa əlacı hər şeydən kəsilir, tərpənir arvada şikayət eləməyə. Çatır arvada. Arvad diyir:” A başaa dönüm, noluf, nə vurhavurdu, ora yüyürüsən, bura yüyürürsən? Nə dərdin var?” Diyir: “ Aaz, bajın ölsün sənin, siz nə murdar adamlarsız, siz nə mərifətsiz adamlarsız. Aaz, siz heş salam verməli də adamlar döyülsüz. Siz insan döyülsüz ey! Bajı, bir də mənim qapımı açmayın, mənim qapıma gəlməyin. Mənim sizə veriləsi qızım yoxdu, qurtardım sizinlə”. – “ Aaz, niyə biz insan döyülük, əməlli danış, dərdini de”. “Aaz, nə dərdimi deyəjəm. Balaca oğlun gəlir, belə deyirəm, mənə cavab verir. Atasına diyirəm, atası belə cavab verir. Siz nə təhər murdar millətsiz. “. – deyəndə arvad oxloyu əlində tutmuşdu. Oxloyu hərriyir, ujun soxur g…nə, çıxardır, uzadır bunun burnuna. Deyir: “iylə, onnarın dərdini çəkməhdən, içim iylənif.” Qayıdır öyə, qəti qərar verir ki, daa qızı bulara vermək yoxdur. Daa bunnan bunnarın qohumluğu pozulur.

Bu “nağıl” Azərbaycan Folkloru külliyatının 6-cı cildində (“Nağıllar”, Bakı, 2007 (Səh., 322-324) çap olunub.

Tərtibçilər Hüseyn İsmayılov və Oruc Əliyevdir. “Nağıl”ın kimin dilindən toplandığı kitabda qeyd edilməyib. “Nağıl”dakı rayon adları və söyüşlər kitabda tam yazılıb.

Folklor külliyyatı AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunub.

Redaksiya Heyətinə filologiya elmləri doktoru Hüseyn İsmayılov sədrlik edir. Üzvlər isə Teymur Bünyadov, Oruc Əliyev, Tofiq Hacıyev, Paşa Əfəndiyev, Qara Namazov, Azad Nəbiyev
Seyfəddin Rzasoy və başqaları olub.

Tərtibçi Oruc Əliyev bildirib ki, “nağıl”ın AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunan külliyyətə necə düşməsi “bir az mürəkkəb məsələdir”: “Mən özüm tərtib elədiyim hissədə beynəlxalq nağıl süjet göstəricisi verilib. Bir də toplayıcı və söyləyici dəqiq göstərilib. Ordasa qeyri-müəyyəndir.

- Oruc müəllim, amma həmin nağılı ora Siz salmısız, tərtibçi Sizsiz...

- Vallah mən salmamışam.

- Bəs kim ora salıb?

- Mən bildiyimi deyirəm ki, siz orda baxsanız... Birinci deyim ki, bizim məqsədimiz o tipli şeylər vermək deyil, başqadır. Əsas məqsəd odur ki, ən yaxşı mənəvi keyfiyyətlər orda əks olunsun. 99 faiz də belədir. İndi bir dənə şey düşüb, necə düşüb, qeyri-müəyyəndir.

- Bəs onda o nağılı ora kim daxil edib? Digər tərtibçi Hüseyn İsmayılov?

- Mən heç kimi günahlandırmaq istəmirəm. Məqsədimiz o deyil ki, bu cür şeyləri verib özümüzü biabır edək. Biz Azərbaycan Folkloru külliyyatı, Azərbaycan Folkloru antologiyası seriyasından kitablar buraxmışıq. Bir də ilkin nəşrlər seriyasından. İkinci tərəfdən bu kitablar geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmayıb. Məhdud dairə üçün hesablanıb. Yəni, azyaşlı uşaqlar, yeniyetmələr üçün nəzərdə tutulmayıb. Sırf mütəxəssislər üçün hazırlanıb bu toplular.

- Amma istənilən halda maraqlıdır. Tərtibçi deyir bilmirəm, o nağıl ora necə düşüb, Redaksiya Heyətinin üzvü Qara Namazov deyir ki, o nağılı oxumayıb. Bəs o zaman kim nəzarət edib? Kitab Elmi Şuranın qərarı ilə çıxmayıbmı? Bu nağıl bu qədər gözdən necə yayına bilərdi?

- Mən elə demirəm ki... Deyirəm ki, bu cür nağıl tərtib vermək bizim məqsədimiz deyil. Necə düşüb Allah bilir.

- Bəs kim bilir?

- Mən də bilmirəm demirəm ki... Orda məntiqsizlik var ki, söyləyici və toplayıcı haqda məlumat yoxdur. O nağıldan başqa orda maraqlı bir şeyə rast gəlmədinizmi?

- Kitabı açırsan və belə bir nağılı görəndə çaşırsan. Nə uşaq oxuya bilir, nə özün…

- Uşaqlar üçün deyil o kitab.

- Amma Azərbaycan nağılları külliyyatıdırsa, uşaq da kitabı aça, oxuya bilər.

- Uşaqlar üçün çap olunan folklor nümunələrində yaş xüsusiyyəti, nağılın xüsusiyyəti nəzərə alınmalıdır. Hər nağılı uşaqlara vermək olmaz.

- Mən bildiyim qədər o kitabın üstündə və ya girişində yazılmayıb ki, 18 yaşdan yuxarı uşaqlar üçündür.

- O satış üçün nəzərdə tutulmayıb.

- Ədəbiyyatda bəzən çılpaq, ədəbsiz ifadələrdən, jarqon və söyüşdən istifadə olunur. Amma bu hansısa məqsədə xidmət edir, yerinə düşür. Bu hekayədəsə ümumiyyətlə, məna yükü yoxdur, mesaj yoxdur. Və ya ibrətamiz əhvalat deyil ki, deyəsən oxucu oxuyub nəticə çıxaracaq. Onu çap etmək nə qədər məntiqə uyğundur?

- Bilmək istəyirsizsə, mən elə şey haqda düşünmürəm. Elə nümunə toplamaq ağlıma da gəlməyib, toplamamışam.

- Bəs tərtibçi olaraq onu çıxarmaq istəmədizmi?

- Tərtibçi tək mən deyiləm.

- İki nəfərsiz. Siz çıxarılması ilə bağlı etiraz edə bilərdiz.

- Beş-altı il əvvəl nəşr olunub.

- O doğrudurmu ki, həmin nəşri yığıb ləğv etmək istəyirlər?

- Nə deyim vallah. Nəşr olunan kitabda yüzlərlə nağıl var. Biz Azərbaycan folkloru seriyasından Borçalı, Qarabağ, Dərbənd, Ağbaba folkloru haqda antologiyalar hazırlamışıq. Bu cür işləri yaymaq, təbliğ etmək daha yaxşı olardı, nəinki hər hansı xoşa gəlməyən şeyi müzakirə etmək, yaymaq. Çox pis təsir edir bu mənə.

- Gördüyünüz işlərin üstündən heç kim xətt çəkmir. Yəqin mütəxəssislər də qiymətini verəcək. Sadəcə, belə əhvalatın kitaba düşməsinə aydınlıq gətirmək istəyirik.

- Səmimi deyirəm ki, bu cür materialı mən verə bilməzdim. Elə o biri adam da. Səhv olub. Tək bir nəfərdən asılı deyil ki. Olub da, təsadüfdür. Bu geniş oxucu kütləsi üçün deyil. O cür materiallar toplansa da, arxivdə saxlanır, çap olunmur.

- Amma yenə də demədiz ki, o nağıl ora necə düşüb və onu nağıl sayırsızmı?

- Məndən asılı olsaydı, əlbəttə verməzdim. Necə düşməyini bilsəydim, ora düşməzdi axı...

- Bir də Azərbaycan nağıllarının ləhcəylə nəşri nə qədər lazımlıdır, düzgündür?

- Bizim ünlü folklorçularımız Məmmədhüseyn Təhmasibi, Nurəddin Seyidovu, Əhliman Axundovu və başqalarını həmişə tənqid ediblər. Təhmasib müəllim «Koroğlu» dastanını bir neçə dəfə çap etdirib. O, həmişə folklor materialını təmizləyib, belə qeyri-etik şeyləri çıxarıb, üzərində işləyib, folklor mətnlərinə müdaxilə edib. Və ləhcədə, şivədə verməyib. Söyləyicinin dilində yox, ədəbi dildə verib. Təhmasib müəllim özü də yazır ki, bəzi Azərbaycan nağıllarını ədəbi dil normalarına uyğunlaşdırıb nəşr etmişik. Çünki bunu uşaqlar da oxuyur. İndi biz bunu 5 min tirajla çap edirik. O zaman 40-50 min tirajla çıxırdı. Ona görə ədəbi dilə uyğunlaşdırıblar. Buna görə də həmin folklorçular tənqid olunublar. Buna görə «Koroğlu» dastanının Moskvada nəşr olunmadığı da deyilir. İnstitut işə başlayanda, biz də bu amili nəzərə aldıq. Folklorşünaslıqda tələb olunur ki, mətnə müdaxilə etmək olmaz. Ancaq kütləvi nəşrlərdə üzərində işləmək lazımdır.

Azadlıq Radiosu