Azərbaycanda ayı 1500 manata uşaq bağçası: yeməklərin keyfiyyəti və təhsilin səviyyəsi - ARAŞDIRMA

Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil müəssisələri uşaq bağçaları ölkənin gələcək nəsillərinin təməl sosial və intellektual inkişafını formalaşdıran vacib institusional qurumlardır. Hazırda ölkəmizdə bağça yaşlı uşaqların cəmi 35%-i məktəbəqədər təhsilə cəlb olunub.

Lent.az bağça mövzusu ilə bağlı geniş araşdırmanı təqdim edir:

2022–2026-cı illər üçün qəbul edilmiş strateji hədəflərə görə bu göstəricinin 50%-ə çatdırılması planlaşdırılır və bunun üçün yeni bağçaların açılması, mövcud infrastrukturların yaxşılaşdırılması istiqamətində addımlar atılır. Lakin bu keçid dövründə mövcud bağçaların sayı ilə uşaqların tələbatı arasındakı uçurum hələ də qabarıqdır. Xüsusilə paytaxt Bakıda və digər böyük şəhərlərdə bağçaya düşmək bir sıra ailələr üçün ciddi problemə çevrilib. Təkcə Bakı şəhəri üzrə 20 mindən çox valideyn övladını dövlət bağçasına yerləşdirmək üçün növbə gözləyir. Belə bir şəraitdə, 2025-ci ilin sentyabr ayında yeni tədris ilinin astanasında övladlarını ilk dəfə bağçaya yazdırmağa hazırlaşan valideynlərin bir sıra kritik məqamları nəzərə alması zəruridir. 

Dövlət və Özəl bağçaların müqayisəli vəziyyəti

Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil sistemi həm dövlət, həm də özəl sektor subyektlərini əhatə edir. Dövlət bağçaları ənənəvi olaraq hökumət tərəfindən maliyyələşdirilir və burada təhsil xidmətləri faktiki olaraq ödənişsizdir (bəzi hallarda cüzi aylıq məbləğ tələb oluna bilər). Özəl bağçalar isə kommersiya əsaslı olduğundan xidmət haqqı müqabilində fəaliyyət göstərir və bu ödənişlər ailələrin maddi durumuna görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Ölkə üzrə dövlət bağçalarının sayı 2023-cü il etibarilə təxminən 1700 ədəddir və bu müəssisələrdə toplam 100 minə yaxın uşaq təlim-tərbiyə alır.

Azərbaycanda dövlət bağçalarının sayı təxminən 1700-dür və burada ümumilikdə 100 minə yaxın uşaq təlim-tərbiyə alır. Özəl bağçaların sayı isə hələlik təxminən 200 civarındadır və onların böyük əksəriyyəti Bakı şəhərində cəmləşib. Dövlət bağçalarında aylıq ödəniş ya yoxdur, ya da çox cüzi məbləğ təşkil edir (təxminən 0–30 manat arası), çünki maliyyələşmə dövlət büdcəsi hesabına həyata keçirilir. Özəl bağçalarda isə aylıq ödəniş, bağçanın yerləşdiyi yerə və təqdim etdiyi xidmət səviyyəsinə görə, 200 manatdan başlayaraq 1500 manata qədər yüksələ bilir.

Dövlət bağçalarında çalışan müəllimlərin böyük hissəsi pedaqoji təhsilli və təcrübəlidir, lakin qruplarda uşaqların sayı çox olduğundan hər bir uşağa fərdi diqqət ayırmaq çətinləşir. Özəl bağçalarda isə adətən qruplar daha kiçik olur, müəllim-uşaq nisbəti aşağı olduğuna görə fərdi yanaşma imkanları daha genişdir.

Tədris proqramı baxımından dövlət bağçaları əsasən standart dövlət kurikulumu ilə işləyir və bəzi hallarda metodlar köhnəlmiş olur. Özəl bağçalar isə Montessori, Reggio Emilia və STEAM kimi müasir yanaşmalardan istifadə edə bilir. İnfrastruktur məsələsində də fərqlər var. Dövlət bağçalarının bir hissəsi köhnə binalarda yerləşir və avadanlıq baxımından məhdud imkanlara malikdir, halbuki özəl bağçalar çox vaxt yeni və müasir binalarda fəaliyyət göstərir, geniş oyun və fəaliyyət sahələrinə sahib olur.

Dövlət bağçalarının üstünlüyü onların daha əlçatan olması və dövlət nəzarətində fəaliyyət göstərməsidir. Çətinliklər isə yerlərin çatışmazlığı, maddi-texniki bazanın zəifliyi və qrupların həddindən artıq dolu olmasıdır. Özəl bağçaların üstün cəhətləri yüksək keyfiyyətli mühit, innovativ təlim və azsaylı qruplar olsa da, yüksək qiymət və regionlarda məhdud əlçatanlıq onların əsas çatışmazlıqları sırasında göstərilir.

Bu müqayisədən göründüyü kimi, özəl bağçalar tədris keyfiyyəti, müasirlik və resurs bolluğu baxımından üstün görünsələr də, onların xidmətləri cəmiyyətin hər təbəqəsi üçün əlçatan deyil. Aylıq 1000 manatı aşan ödənişlər geniş gəlirli ailələr istisna olmaqla əksər valideynlər üçün böyük maneədir. Dövlət bağçaları isə simvolik və ya sıfır ödənişlə sosial bərabərliyi təmin etsə də, illərlə yığılıb qalmış infrastruktur problemləri, kadr çatışmazlığı və yüksək doluluq səbəbindən ideal təlim mühiti yarada bilmir. Xüsusilə şəhər yerlərində bağça rəhbərləri ilə “razılaşma” olmadan uşağı dövlət bağçasına yerləşdirmək illərlə çətin məsələ idi. Boş yer olmadığını deyən bəzi bağça müdirləri “hörmət” müqabilində dərhal yer tapırdılar. Son illər bu problemi azaltmaq üçün Bakıda və bölgələrdə elektron qeydiyyat sistemi tətbiq olunmağa başlayıb və bunun qeyri-rəsmi ödəniş hallarını minimuma endirəcəyi gözlənilir. Dövlət və özəl sektorun vəziyyətini beynəlxalq təcrübə kontekstində nəzərdən keçirdikdə də fərqlər aydın görünür. İnkişaf etmiş ölkələrdə (məsələn, Skandinaviya regionunda) dövlət bağçaları yüksək maliyyələşdirmə sayəsində keyfiyyətli kadrlarla komplektləşdirilir, uşaqlara geniş resurslar ayrılır və qrup sıxlığı çox aşağı olur. Azərbaycanda isə dövlət büdcəsindən təhsilin bu pilləsinə yetərincə pay ayrılmır. 2025-ci ilin büdcəsində ümumi təhsilə 2,347 milyard manat nəzərdə tutulduğu halda, bunun cəmi 130 milyon manatı (təxminən 5.5%-i) məktəbəqədər təhsilə yönəlib. Bu nisbət göstərir ki, hələ də bağçalar ölkənin təhsil siyasətində arxa plandadır və mövcud ehtiyacları qarşılamaq üçün dövlət investisiyalarının artırılmasına böyük ehtiyac var.

Yeməklərin keyfiyyəti və qida təhlükəsizliyi

Balaca uşaqların sağlam qidalanması bağçaların əsas məsuliyyət sahələrindən biridir. Dövlət bağçalarında ərzaq təchizatı bilavasitə büdcə vəsaiti hesabına həyata keçirilir və qaydalara görə hər uşağa müəyyən qida norması düşür. Lakin keçmişdə bu sahədə ciddi nöqsanlar qeydə alınıb. Xüsusən, bağçaların yerli icra hakimiyyətlərinin tabeliyində olduğu dövrlərdə qida təchizatında korrupsiya halları müşahidə olunub. Bəzi bağça müdirləri uşaqlara çatacaq ərzağın bir qismini mənimsəyir, nəticədə uşaqlar ya keyfiyyətsiz, ya da normadan az qidalanırdılar. Hətta istifadə müddəti keçmiş məhsulların yeməkxanalara verilməsi kimi təhlükəli faktlar zaman-zaman üzə çıxıb. Təhsil ekspertlərinin bildirdiyinə görə, bağçaların Elm və Təhsil Nazirliyinin nəzarətinə keçməsi ilə bu sahədə şəffaflığın artacağı və uşaqların normativ tələblərə uyğun, keyfiyyətli ərzaqla təmin ediləcəyi gözlənilir.

Doğrudan da, 2022-ci ildən başlayaraq dövlət bağçalarında ərzaq təminatına nəzarət gücləndirilib, tender və satınalma proseslərinə mərkəzləşdirilmiş yanaşma tətbiq olunub. Bununla belə, mövcud reallıqda qida keyfiyyəti məsələsi tam həllini tapmayıb. 2025-ci ilin ilk yarısında bağçalarda aparılan yoxlamalar nəticəsində altı ay ərzində 40 bağça müdirinin vəzifədən uzaqlaşdırılması və 100-dən çox işçi barəsində inzibati tədbir görülməsi, məhz qida təminatı və digər ciddi nöqsanlarla əlaqələndirilir. Ekspert rəylərinə görə, bağçalarda uşaqların qidalanmasına dair valideyn narazılıqları bu gün də aktual problem olaraq qalır. Bəzi hallarda yeməyin keyfiyyətsiz olması, menyunun balanslaşdırılmaması və ya gigiyenik tələblərə tam əməl olunmaması kimi şikayətlər səslənməkdədi.

Xüsusilə sosial şəbəkələrdə valideynlər bəzən bağçalarda verilən yeməklərin şəkillərini paylaşaraq porsiyaların azlığından və keyfiyyətin aşağı olmasından gileylənirlər. Bakı Şəhər Məktəbəqədər Təhsil idarəsi bu kimi hallara qarşı tədbir olaraq valideyn nəzarəti mexanizmlərini gücləndirməyi, menyuların şəffaf şəkildə elan edilməsini nəzərdə tutur. Özəl bağçalara gəldikdə, burada qidalanma birbaşa valideynin ödədiyi məbləğ hesabına qarşılandığından adətən menyu daha çeşidli və kalorik dəyəri yüksək olur. Son illərdə bir sıra nüfuzlu özəl bağçalar 5 dəfə qidalanma (səhər yeməyi, ikinci səhər, nahar, ikindi və yüngül axşam yeməyi) sistemi tətbiq edir və ərzaq məhsullarının keyfiyyətinə xüsusi önəm verdiklərini vurğulayırlar. Bununla belə, özəl sektorda da birmənalı olmayan hallar var. Bəzi hallarda reklam edilən qida rasionu ilə real verilən yeməklər arasında fərqlər olduğuna dair şikayətlər çıxır, yaxud da qənaət məqsədilə ucuz məhsullardan istifadə halları inkar edilmir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, uşaq orqanizmi həssas olduğundan bağçalarda ərzaq keyfiyyəti hər gün nəzarət edilməli, tədarükçülərin fəaliyyəti mütəmadi yoxlanmalıdır. Bu məqsədlə Azərbaycan Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) vaxtaşırı reydlər keçirir, paytaxtdakı və regionlardakı bağçaların mətbəxlərində sanitariya normalarına əməl olunmasını yoxlayır. Valideynlər də öz növbəsində övladlarının bağçada nə yediyinə diqqət yetirməli, problem gördükdə dərhal aidiyyəti qurumlara məlumat verməlidirlər. Unutmayaq ki, sağlam qida uşağın həm fiziki inkişafı, həm də öyrənmə qabiliyyəti üçün təməl şərtdir.

Sanitar-texniki şərait və gigiyena standartları

Körpə uşaqların toplu şəkildə gün keçirdiyi bağçalarda sanitar-gigiyenik şəraitin mükəmməl olması, xəstəlik risklərinin minimuma endirilməsi baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır. Rəsmi normalara görə, hər bir məktəbəqədər təhsil müəssisəsi müvafiq sanitariya-epidemioloji tələblərə cavab verən bina, mətbəx, yataq otağı, oyun zalı, sanitar qovşaqlar, təmiz su və istilik sistemi ilə təchiz olunmalıdır. Həmçinin bağçaların hamısında tibb otağı və karantin (izolyator) üçün yer ayrılmalı, uşaq gigiyenası üçün lazımi ləvazimatlar təmin edilməlidir. Azərbaycanda Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarları ilə bağçaların tikintisi və istismarı üçün vahid sanitariya normativləri müəyyən edilib. Mövcud vəziyyətə baxsaq, dövlət bağçalarının bir qismi hələ də sovet dövründən qalmış binalarda yerləşir və orada təmir-bərpa ehtiyacları var. Belə bağçalarda kanalizasiya, havalandırma, mətbəx avadanlıqları kimi vacib infrastrukturun köhnəlməsi gigiyena səviyyəsini aşağı sala bilir. Bakı şəhərində və bir sıra böyük rayon mərkəzlərində son illərdə onlarla bağça binası əsaslı təmir olunub və yaxud yenidən qurularaq istifadəyə verilib.

Məsələn, 2023–2024-cü ildə ölkə üzrə 14 yeni bağça tikilib, 5 mövcud bağça isə tam təmirdən sonra uşaqların ixtiyarına verilib. Bu kimi addımlar nəticəsində həmin müəssisələrdə müasir tələblərə uyğun şərait yaradılıb. Qruplarda təmiz döşəmə və döşək altlıqları, antibakterial sanitar qovşaqlar, dezinfeksiya olunmuş yataq dəstləri və s. təmin olunub. Lakin hələ də bölgələr üzrə şəraitdə böyük fərqlər müşahidə edilir. Bəzi ucqar kəndlərdə binaların yararsız olması, istilik sisteminin işləməməsi və su təchizatının fasiləli olması gigiyena normalarına əməl olunmasını çətinləşdirir. COVID-19 pandemiyasının təsiri ilə 2020-ci ildən başlayaraq bağçalarda dezinfeksiya və təmizlik protokolları gücləndirildi. Elm və Təhsil Nazirliyinin Məktəbəqədər Təhsil üzrə Dövlət Agentliyindən verilən məlumata görə, 2024–2025 tədris ili ərəfəsində bütün bağçalarda planlı dezinfeksiya işləri aparılıb, sentyabrın 15-dək ilkin mərhələ tamamlanıb. Həmçinin bildirilib ki, bağçalarda hər ayın sonunda, eləcə də həftəsonları iş saatlarından sonra mütəmadi dezinfeksiya həyata keçirilir, yoluxucu xəstəlik aşkarlanarsa əlavə profilaktik tədbirlər görülür. Sanitar-gigiyenik vəziyyət daimi nəzarətdə saxlanılır və personal da uşaqlar arasında gigiyena qaydalarına əməl olunması üçün təlimatlandırılır. Bu o deməkdir ki, əgər bağçada uşaqlar arasında hər hansı yoluxucu infeksiya üzə çıxarsa, dərhal karantin tədbirləri görülməli, xəstə uşaq digərindən təcrid edilməli və valideynə məlumat verilməlidir.

Bununla yanaşı, bağçaların gündəlik fəaliyyəti zamanı da gigiyena standartlarına əməl olunması vacibdir. Uşaqların əl-üzünün yuyulması, otaqların havalandırılması, oyuncaqların mütəmadi dezinfeksiyası kimi rutinlər hər bir bağçada standart prosedur olmalıdır. Bəzi ekspertlər vurğulayır ki, məktəbəqədər yaşlı uşaqlar gigiyena qaydalarına yetkinlikləri qədər əməl edə bilmədiyindən məsuliyyət müəllim və dayələrin üzərinə düşür. Məsələn, yeməkdən əvvəl və sonra bütün uşaqların əllərinin sabunla yuyulmasına nəzarət edilməli, tualet vərdişlərində uşaqlara yardım göstərilməlidir. Bu cür gündəlik davranışlar bağça heyətinin peşəkarlığını və uşaqlara qayğısını göstərən mühüm göstəricilərdir. Ümumən, bağçalarda sanitariya şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün dövlət nəzarəti gücləndirilir.

2025-ci ildə Bakı şəhərində aparılan monitorinqlərdə bir sıra bağçalarda təmizliklə bağlı çatışmazlıqlar aşkarlanıb və inzibati cəza tədbirləri görülüb. Bağça direktorlarının vəzifə öhdəliklərinə görə, müəssisədə qida təchizatı ilə yanaşı, sanitar-gigiyenik vəziyyətə görə də birbaşa məsuliyyət daşıdıqları qanunvericilikdə öz əksini tapır. Deməli, bu sahədə nöqsan aşkarlanarkən təkcə texniki işçilər deyil, idarəçilər də hesabat verməlidirlər. Valideynlər isə öz növbəsində övladlarını bağçaya yollayarkən müəssisənin təmizliyinə diqqət yetirməli, açıq-aşkar gigiyenik problem görərsə, bunu həm rəhbərlik, həm də müvafiq səhiyyə orqanları qarşısında qaldırmaqdan çəkinməməlidirlər. Sağlam və təhlükəsiz mühit hər bir uşağın haqqıdır.

Müəllim heyətinin ixtisas səviyyəsi və münasibəti

Uşaq bağçalarında keyfiyyətli təlim-tərbiyə prosesinin əsas şərtlərindən biri pedaqoji heyətin peşəkarlığı, psixoloji hazırlığı və uşaqlara yanaşma tərzidir. Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən, dövlət və bələdiyyə bağçalarında tərbiyəçi-müəllim vəzifəsinə yalnız müvafiq ixtisas təhsilli (ali və ya orta ixtisas təhsilli) kadrlar qəbul edilə bilər. Yəni rəsmi olaraq hər bir bağça müəlliminin məktəbəqədər pedaqogika sahəsində diplomu olmalıdır. Statistikaya görə, dövlət bağçalarında müəllimlərin böyük əksəriyyəti pedaqoji təhsillidir və uzun illərin iş təcrübəsinə malikdirlər. Bunun müsbət tərəfi odur ki, uşaq psixologiyası və təlim metodikası üzrə biliyə malik kadrlar fəaliyyət göstərir. Lakin müşahidələr göstərir ki, bəzi hallarda müəllimlərin bilik və bacarıqları müasir tələblərə tam cavab vermir. Uzun illər eyni stildə işləyən bəzi tərbiyəçilər yeni pedaqoji yanaşmaları mənimsəməkdə çətinlik çəkir, təlimdə yaradıcılıq və fərdiləşdirmə çatışmır. Təhsil ekspertləri son dövrlər keçirilən monitorinqlərə əsasən bildirir ki, hətta bəzi bağçalarda çalışan müəllimlərin ixtisası məktəbəqədər təhsilə uyğun gəlmir, yəni onlar ixtisasartırma keçmədən və ya uyğun sertifikasiya olmadan işləyir. Bu kimi hallar təbii ki, tədrisin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir və uşaqların ilk təhsil maraqlarını zədələyə bilər. Problemin həlli üçün Elm və Təhsil Nazirliyi tərbiyəçilərin sertifikatlaşdırılması prosesinə start verib.

2023-cü ildən etibarən bəzi şəhərlərdə bağça müəllimləri üçün test imtahanları və attestasiyalar keçirilib. Məqsəd zəif performans göstərən və ya ixtisassız kadrların sistemdən kənarlaşdırılması, eyni zamanda motivasiyalı gənc pedaqoqların işə cəlb olunmasıdır. Özəl bağçalarda müəllim seçimində daha yüksək keyfiyyət meyarlarının tətbiq olunduğu müşahidə edilir. Bir çox özəl müəssisə tərbiyəçi və dayələri işə götürərkən namizədlərin əlavə kurs və təlimlər keçməsini, xarici dilləri və müasir metodikaları bilməsini tələb edir. Məsələn, paytaxtda fəaliyyət göstərən tanınmış özəl bağçaların əksəriyyəti Montessori, Reggio Emilia kimi alternativ pedaqogikalar üzrə sertifikatlı kadrları cəlb edir, habelə işə başlamazdan əvvəl onlara bir neçə həftəlik daxili təlim keçirir. Nəticədə, özəl sektorda müəllim-uşaq ünsiyyətinin daha innovativ və şəxsiyyətyönlü olduğu vurğulanır. Bununla belə, bəzən özəl bağçaların kadr siyasəti sırf biznes maraqlarına yönəlir və aşağı maaşla qeyri-peşəkar şəxslərin işə götürüldüyü hallar da mümkündür. Belə bağçalarda tədrisin keyfiyyəti arzuolunan səviyyədə olmur.

Müəllim heyətinin uşaqlara münasibəti məsələsi də cəmiyyətin diqqət mərkəzindədir. Son illərdə sosial şəbəkələrdə bir neçə bağçada tərbiyəçilərin azyaşlılara qarşı xoşagəlməz rəftarı ilə bağlı görüntülər yayılıb və geniş ictimai qınağa səbəb olub. Məsələn, 2024-cü ilin iyulunda Sabunçu rayonu 310 saylı dövlət bağçasında tərbiyəçi-müəllimin körpələri yatmaq istəmədikləri üçün təhqir edib döyməsi barədə videogörüntülər yayılmışdı. Bu hadisə cəmiyyət arasında ciddi rezonans doğurdu və dərhal rəsmi tədbir görüldü. Bağçanın müdirəsi və həmin tərbiyəçi işdən azad edildi, hüquq-mühafizə orqanları məsələni nəzarətə götürdü. Məlumatlara görə, həmin bağçada əvvəllər də oxşar şikayətlər olmuş, hətta əvvəlki müdirə oxşar səbəblərə görə vəzifəsindən kənarlaşdırılmışdı. Bu tip hallar valideynlərin bağçalara inamını sarsıdır və təhsil sisteminin imicinə xələl gətirir. Bununla əlaqədar, Elm və Təhsil Nazirliyi bağçalar üzrə daxili nəzarət mexanizmini gücləndirib. Hər bir bağçada valideyn komitələrinin formalaşdırılması, müşahidə kameralarının quraşdırılması və mütəmadi direktor hesabatlılığı kimi addımlar atılır. 2025-ci ilin birinci yarısında qeyd edildiyi kimi, 40-dan çox bağça müdiri müxtəlif nöqsanlara (o cümlədən tərbiyəçilərin yol verdiyi kobudluqlara lazımi reaksiya vermədiklərinə) görə işdən çıxarılıb. Eyni zamanda, yeni təyin olunan rəhbərlərə, eləcə də bütün tərbiyəçi-müəllim heyətinə uşaqlarla ünsiyyətdə etik normalara tam riayət olunması, zorakılığın qətiyyən yolverilməzliyi barədə təlimlər keçirilir. Unutmaq olmaz ki, bağça dövrü uşağın müəllimə ilk etimadının formalaşdığı zamandır və əgər bu illərdə uşaq müəllimdən fiziki və ya psixoloji travma alarsa, sonrakı təhsil pillələrində də özgüvən problemi yaşayacaqdır.

Qiymət səviyyələri və regional fərqlər

Azərbaycanda uşaq bağçaları arasında xidmət haqları baxımından çox ciddi fərqlər mövcuddur. Dövlət bağçaları rəsmi olaraq ödənişsiz fəaliyyət göstərir; yalnız müəyyən hallarda aylıq ərzaq xərci adı altında 10–30 manat arası məbləğ valideynlərdən tələb oluna bilər ki, bu da günboyu 3 dəfə qidalanma və məşğələləri əhatə edir. Ümumilikdə, dövlət sektorunda bağça xərci orta statistik ailə üçün yük sayılmır. Özəl bağçalar isə iqtisadi bazara uyğun olaraq geniş diapazonda qiymətlər təklif edir. Orta səviyyəli özəl bağçalarda aylıq ödənişlər paytaxt Bakıda təxminən 200–500 AZN intervalında dəyişir. Daha ixtisaslaşmış, beynəlxalq proqramlarla çalışan premium bağçalarda bu rəqəm 1000 AZN və daha yuxarı ola bilər. Məsələn, Bakı və Gəncə kimi böyük şəhərlərdə özəl bağçalara görə valideynlər ayda 1500 manata qədər ödəyirlər. Hətta paytaxtda bəzi elit bağçaların illik ödənişi 8-10 min manatı keçə bilir ki, bu da bir sıra özəl orta məktəblərin təhsil haqqı ilə müqayisə edilə bilən göstəricidir. Qiymət fərqlərinin coğrafi baxımdan bölgüləri də diqqətəlayiqdir. Bakı şəhərində özəl bağça sektoru daha geniş olduğundan rəqabət mövcuddur və həm çox bahalı, həm də nisbətən münasib qiymətli bağçalar tapmaq mümkündür. Bölgələrdə, xüsusən də rayon mərkəzlərində isə özəl bağça sayı məhduddur. Məsələn, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir kimi böyük şəhərlərdə son illər bir neçə özəl bağça açılsa da, qiymətlər yenə də orta statistik maaşa nisbətən yüksəkdir (məsələn, Sumqayıtda bəzi özəl bağçaların aylıq ödənişi 200-300 manat civarındadır). Kənd və kiçik rayon yerlərində kommersiya bağçaları demək olar ki yoxdur. Bu səbəbdən, regionlarda yaşayan valideynlərin seçimi əsasən dövlət bağçaları, yaxud da icma əsaslı məktəbəqədər qruplar olur. Dövlət bütün yaşayış məntəqələrini bağça ilə əhatə edə bilmədiyindən 3-5 yaşlı uşaqlar üçün bəzi ucqar kənd məktəblərinin nəzdində qısamüddətli hazırlıq qrupları yaradılıb. Bu icma qrupları sayəsində yüzlərlə uşaq heç olmasa həftədə bir neçə dəfə məktəbəqədər təlim alır və sosiallaşır. Ancaq bu modellər də ümumi tələbatı tam ödəyə bilmir. Ümumən, məktəbəqədər təhsillə əhatəlilik şəhər və rayonlar üzrə kəskin fərqlənir. Rəsmi məlumatlara görə, hazırda ölkə üzrə 1-5 yaş qrupunda uşaqların 35%-i bağçaya gedir. Lakin Bakı kimi şəhərlərdə bu göstərici xeyli yüksək (təqribən 50%-ə yaxın), bəzi geridə qalmış rayonlarda isə çox aşağıdır. Hətta bir neçə il əvvəlki statistikaya görə Qax, Gədəbəy, Daşkəsən kimi rayonlarda bağçaya cəlbolma faizi 1%-dən də aşağı idi.

Son dövrdə bölgələrdə yeni bağçaların tikintisi ilə vəziyyət nisbətən yaxşılaşsa da, hələ də urbanizasiya səviyyəsi aşağı olan yerlərdə məktəbəqədər təhsil əlçatmaz olaraq qalır. Bu da qiymət aspektinə təsir edir. Məsələn, paytaxtda yer tapmaq mümkünsə valideyn özəl bağça seçə bilər, lakin kənd yerlərində alternativ olmayanda ailələr ya uşağı evdə saxlamağa məcbur qalır, ya da yaxın şəhərə aparmaq üçün əlavə xərcə girir. Dövlət bağçalarında rüşvət və “şirinlik” hallarının mövcudluğu da qiymət mühitinə təsir edən amildir. Yuxarıda toxunduğumuz kimi, bəzi hallarda rəsmi pulsuz olan bağça üçün qeyri-rəsmi ödənişlər tələb edilib. Misal üçün, paytaxtda müəyyən bağçaya qəbul üçün 300-500 manat “giriş pulu” alınması barədə valideyn ifadələri mətbuatda dərc olunub. Sumqayıt şəhərində isə yer azlığı ucbatından bu məbləğin 500-700 manata qədər yüksəldiyi qeyd olunurdu. Bu qeyri-rəsmi “qiymətlər” regiondan regiona, hətta bağçadan bağçaya dəyişir və hüquqi müstəvidə yolverilməzdir. Hal-hazırda elektron sistem vasitəsilə qəbul prosesinin tam rəqəmsallaşdırılması ilə belə neqativ halların aradan qalxacağı ümid edilir. Nəticə etibarilə, ölkədə bağça xidmətlərinin qiymət xəritəsi çox mozaikdir. Ailənin yaşadığı yerə, maddi durumuna və prioritetlərinə uyğun olaraq valideyn ya dövlət bağçasında minimal xərclə kifayətlənir, ya da özəl sektora üz tutaraq ciddi büdcə ayırmalı olur. Bu mənzərə məktəbəqədər təhsilin əlçatanlığı baxımından bərabərsizliyi göstərir.

Uzunmüddətli həll kimi dövlət-özəl əməkdaşlığı modeli təklif edilir: artıq bəzi özəl bağçalar dövlət qrantı hesabına müəyyən sayda aztəminatlı uşağı qəbul etməyə başlayıblar. Belə layihələr həm keyfiyyətli özəl bağça mühitindən daha çox uşağın yararlanmasına, həm də dövlətin yükünün azalmasına xidmət edir. Gələcəkdə bu təcrübənin genişləndirilməsi və regionlara da şamil edilməsi vacibdir.