Nikolayın sevimli Hüseyni, İmperatora sədaqət andı, çar arvadının azərbaycanlı “xuliqanı” – <span style="color:red;">ARAŞDIRMA-II YAZI
06 yanvar 2016 17:20 (UTC +04:00)

Nikolayın sevimli Hüseyni, İmperatora sədaqət andı, çar arvadının azərbaycanlı “xuliqanı” – ARAŞDIRMA-II YAZI

1827-ci il, oktyabrın 2-i. Peterburq. Səhər tezdən İmperator Sarayının dəftərxanasından çar 1-ci Nikolayın iş stoluna neçə müddətdir hazırlanmaqda olan fərman daxil olur. 45 yaşlı imperator fərmana bir də diqqətlə nəzər salır. Heç bir dəyişikliyə ehtiyac yox idi. Fərman imzalanır. Bundan Rusiya İmperatorunun sarayında xüsusi imtiyaza sahib olacaq qrenaderlar rotası - Rusiya imperatorları yanında fəxri qarovul xidməti yaradılırdı. Sonralar “Qızıl rota” adlanacaq bu kiçik hərbi hissə imperator sarayında xidmət edəcək, bütün dövlət tədbirlərində, müxtəlif mərasimlərdə fəxri qarovulda dayanacaq, sarayın mühafizəsini təşkil edəcəkdi.

 

(əvvəli bu linkdə http://www.lent.az/news/227559)

 

 

1914-cü il, sentyabrın 17-i. Peterburqun Qış Sarayında imperator özü şəxsən onu qəbul edəcəkdi. Səhər saat 10-da Kərim bəy Novruzov artıq Sarayda, əlahəzrət imperatorun qəbulunda idi. Çar II Nikolay da onun kimi hərbi mundir geyinmişdi. İmperator Kərim bəyi xanımı Aleksandra Fyodorovnaya təqdim edir. Sarayın mühafizəsinin ona tapşırıldığını bildirir. Hə, bir də onu əlavə edir: “4-cü dərəcəli Müqəddəs Georgi” ordeni kavalerlərindən həyatda olan ən yaşlısı polkovnik Kərim bəy Novruzov, sizi məhz buna görə seçdik”. Məhz bu zaman, bu məqamda Kərim bəy başa düşür ki, niyə onu seçiblər. Niyə uzaq Azərbaycandan, Yelizavetopoldan Peterburqa dəvət ediblər. Kərim bəy imperatora sədaqət andı içdikdən sonra onu Saray Qrenader Bölüyünün şəxsi heyətinə təqdim edirlər. Dünyanın ən böyük dövlətinin, bu dövlətin başçısının əyləşdiyi sarayın mühafizəsi 77 yaşlı türkə tapşırılmışdı.

 

 

Burada bir məqamı xüsusi vurğulayaq. Saray Qrenader Bölüyünün, ötən dəfə dediyimiz kimi, “Qızıl rota” adlanan bu mühafizə dəstəsinin nəinki komandirini, hətta zabit heyətini belə imperator özü seçirdi. Daha doğrusu, xidmət keçmək üçün ona təqdim edilən zabitlər çarın müxtəlif xəfiyyə qurumlarının süzgəcindən keçəndən sonra saraya buraxılırdılar. Kərim bəy Novruzovun tabeçiliyində olan şəxsi heyət isə aşağıdakılardan ibarət idi; 3 ober-zabit, 1 feldfebel, 10 unter-zabit, 122 əsgər-qrenader, təbilçilər, dəftərxana işçiləri, 3 çapar və qasidlər.

 

Bu arada Kərim bəy Novruzovun şəxsi həyatıyla bağlı da bir neçə məqama qayıdaq. Rusiya, xüsusən Peterburq arxivlərində bu barədə məlumatlar çox azdır. Əldə etdiyimiz məlumata görə, Kərim bəy gec ailə qurub. O, rus ordusunun başqa bir azərbaycanlı zabiti, Mehdi bəy Vəzirovun qızı Xeyrənisə xanımla evlənib. Onların iki qızı olub: 1881-ci il təvəllüdlü Mehri xanım və ondan iki yaş kiçik bacısı Fatimə xanım. Nə Xeyrənisə xanım, nə də qızlarının sonrakı talelərindən heç bir xəbər yoxdur. Elə Kərim bəyin özü kimi. 1914-cü ildə sarayın baş mühafizəçisi təyin olunana Kərim bəyin nə vaxt vəfat etdiyi barədə heç bir mənbədə məlumata rast gəlmək mümkün deyil. Təkcə bir faktdan başqa. Söhbət 1917-ci ildə Qış Sarayına hücum edən bolşeviklərə qarşı müdafiə istehkamı quran Novruzov və rotasının şücaətidir. Çarı sonacan qorumağı bacaran Novruzovun döyüşün ən qızğın vaxtında dediyi məşhur frazasının həqiqiliyini isə rus tarixçilər də etiraf edirlər. Qış Sarayının hücum edən bolşeviklərin artıq saraya daxil olacağını hiss edən polkovnik Novruzov əsgərlərinə belə demişdi: “Bizim işimiz o qiymətli şəxsi, xəzinəni qorumaqdır”. Söhbət təbii ki II Nikolaydan və onun ailəsindən gedirdi.

Kərim bəy Novruzov isə bu işi bacarmışdı...

Bu arada başqa bir maraqlı faktı nəzərinizə çatdırmaq istərdim. İmperator II Nikolay və ümumiyyətlə, çar ailəsi ilə yaxın olan başqa bir Novruzov da vardı. Bu, Kərim bəyin qardaşı oğlu Teymur bəy Novruzov idi.

Teymur bəy Mirzə Hacı bəy oğlu 20 aprel 1880-ci ildə Yelizavetpol qəzasının Qovlar kəndində anadan olmuşdu. O da əmisi kimi Tiflis kadet korpusunda oxumuşdu.

1898-ci ildə hərbi xidmətə başlamışdı. Siravi əsgərlikdən general-mayor rütbəsinədək yüksəlmişdi. Azərbaycan Demokratik Respublikasının 1919-cu il iki avqust tarixli əmrilə ordudakı əla xidmətlərinə görə general-mayor rütbəsi verilmişdi.

Teymur bəy 6 dekabr 1909-cu ildə 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Stanislav", 1913-cü ildə 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna", 2 noyabr 1914-cü ildə 2-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna", 24 noyabr 1914-cü ildə 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Vladimir" ordenləri, "Georgi xaçı", onların lentləri və qılıncla təltif edilmişdi.

 

O, əmisi kimi imperatorun elitar polku olan Nijeqorodski polkuda xidmət etmişdi. Birinci dünya müharibəsində göstərdiyi şücaətə görə, “Müqəddəs Georgi” ordeninə layiq görülmüşdü.

Döyüşlərin birində ağır yaralanan Teymur bəy dəfələrlə imperatritsa Aleksandra Fyodorovna və imperatorun özünün təşkil etdi çayiçmə mərasimlərinə dəvət almışdı. Tsarskoe Selodakı hospitalda yaralarını müalicə edən kiçik Novruzovu tez-tez Nikolayın qızları Tatyana və Mariya Nikolayevnalar da ziyarət edirdi. Bilinmir nə məsələdi, amma Aleksandra Fyodrovna və qızları hər dəfə hospitala ziyarətə gələndə Teymur bəyi göstərib zarafatca “bizim xuliqan” deyə çağırarmışlar.  Peterburqdakı tarixçi dostlara inansaq,  Teymur bəy də əmisi kimi çar və ailəsinin böyük etimadının qazanıbmış. Bu yerdə bir detalı da qeyd edək, keçək başqa məqamlara.  Teymur bəy Novruzov ADR ordusunda xidmət etməklə də kifayətlənməyib. Bolşevik işğalından sonra Gəncə qiyamına başçılıq edib. Daha sonra Almaniyaya, oradan Fransaya mühacirət edib. 1961-ci ildə Fransanın Nitsa şəhərində vəfat edib. 

 

Kərim bəy Novruzovla bağlı araşdırma apararkən çar Nikolaya sonacan sadiq qalmış, onu sürgündə belə tək buraxmayan Hüseyn bəy Naxçıvanskiylə bağlı da maraqlı faktlara rast gəldik. II Nikolayın “mənim sevimli xanım” deyə çağırdığı Hüseyn bəylə bağlı onun memuarlarında da qeydlər var. Söhbət hələ 1-ci dünya müharibəsi zamanı aparılan qeydlərdən gedir. Məsələn, “15 sentyabr 1914-cü il. Sarayda xan Naxçıvanskini qəbul etdim. O, mənimlə səhər yeməyi yedi, cəbhədə gedən döyüşlərdən bəhs etdik”. Rus tarixçi  F.Nesterov da  "İllərin əlaqəsi"  tarixi-publisistik əsərində əlahəzrətin sadiq generalları sırasında artilleriya generalı N.İ.İvanovun, general qraf Kellerin və general Xan Naxçıvanskinin adlarını fəxrlə çəkir. O yazır ki, "çar hakimiyyətdən imtina edəndə belə, bu əsilzadə generallar əlahəzrətə teleqramla müraciət edərək bildirdilər ki, biz andımıza sadiq qalacağıq. İmperator uzun illər boyu bu əsilzadə generallara inanmaqda zərrəcə səhv etməmişdi".

Və ən maraqlısı, Hüseyn xan Naxçıvanskinin həyat yoldaşı knyaginya Sofiya Nikolayevna Danimarka kralı və eyni zamanda III Aleksandrın arvadının qohumu idi. Atalarının ölümündən sonra iki oğlu Avropaya mühacirətə getmişdilər.  Nəvəsi Corc Naxçivanski ABŞ-da, digər nəvəsi Mariya Naxçivanskaya Misirdə yaşayıb, dünyalarını dəyişiblər.

 

Qayıdaq qəhrəmanımıza. Çarın taxtdan salınması onunu mühafizə rotasında da çaşqınlıq yaratmışdı. Peterburqdakı mənbələr inansaq, hətta bir neçə zabit çarın devrilməsindən sonra intihar belə etmişdi. Amma Kərim bəy Novruzov bütün çətinliklərə rəğmən, rotanı səfərbər edə bilir. Çara, II Nikolaya sədaqət andı onu bir dəqiqə də rahat buraxmırdı. Çar isə artıq Rusiyanın şərqində, Uraldaydı. Çarın köməyinə tələsmək lazım idi. Və bir gün…

 

Bakı-Sankt-Peterburq

(Araşdırmanın aparılmasında verdiyi dəstəyə görə millət vəkili Qənirə Paşayeveya təşəkkür edirik)

 

# 676
avatar

Səbuhi Məmmədli

Oxşar yazılar